Hikokwalaho Ka Yini Vanhu Va Famba Va Lo Thwixi

XiTsonga

Moses Mtileni

Khale ka khaleni vanhu a va famba hi milenge na mavoko, ku kota swivumbiwa hinkwaswo swa milenge ya mune. Vanhu a va ri na rivilo ro tlula ra swiharhi swo fana na mpfundla, yingwe kumbe mhelembe. Milenge na mavoko ya vanhu a swi ri kusuhi na kusuhi ku tlula swirho leswin’wana: a swi ri na mahlangano yo fana: makatla na swisuti; swikokola na matsolo; mahlakala; mikondzo na swandla, hinkwaswo a swi helela hi ntlhanu wa swikunwana na tintiho, na min’wala eka xikunwana xin’wana na xin’wana na rintiho rin’wana na rin’wana. Swandla na mikondzo a swi ri na mixanxamelo yo fana ya swikunwana swa swona swa ntlhanu na tintiho ta swona ku suka eka xikunwana lexikulu na rintiho ra khudzu ku ya eka xikunwana lexintsongo na xintihwana lexintsongo. Emasikwini yalawo khudzu a ri ri kusuhi na tintiho letin’wana, a swi ri tano na hi xikunwana lexikulu. Milenge na mavoko a swi vitanana vamakwavo lavo rhanga.

A swi pfunana ku rhwala miri hinkwako lomu a wu lava ku ya kona; emakete, emavhelengeleni, hansi na le henhla ka misinya na tintshava, kwihi kumbe kwihi lomu a ku lava ku fambafamba. Hambi endzeni ka mati, a swi tirhisana kahle kun’we ku pfuneta miri ku papamala, ku hlambela, kumbe ku nyupela. A swi ri na xidemokirasi na ndzingano eka vuxaka bya swona. A swi kota no lomba mitirho ya ntshovelo wa swirho leswin’wana, ku fana na mpfumawulo ku suka eka nomo, ku twa ku suka eka ndleve, ku nuhetela eka nhompfu, na ku vona eka mahlo.

Ncino wa swona na ku nyiketana a swi vondzokisa swirho leswin’wana. A swi monya ku va swi fanele swi lomba bya swona vutlharhi byo hlawuleka eka vamakwavo lavo rhanga. Mavondzo ya swi tlunyile swi hluleka ku vona leswaku milenge na mavoko a swi swi yisa etindhawini. Swi sungurile ku lukela tiphere letimbirhi mano.

Ririmi ri lombile kungu eka Byongo ri ri tirhisa hi ku copeta ka tihlo. Ri sungurile ku anakanya, swi twala, hi ku hambana ka matimba ya mavoko na milenge. I mani a ri na matimba yo tlula un’wana, ri anakanyile. Vamakwavo lavambirhi lavo rhanga, lava a va nga si tshama va vilerisiwa hi leswi lowun’wana a ri na swona kumbe a kota ku swi endla, sweswi va lombile mpfumawulo eka nomo va sungula ku tibuma leswo un’we a ri na nkoka ku tlula lowun’wana. Leswi swi cincile hi ku hatlisa swi ya eka ku i mani a sasekile ku tlula un’wana; mavoko ya tinyungubyisile hi tintiho ta wona to leha to lala, hi nkarhi wun’we ya vula marito yo hlekula hi ku koma na ku bumbula ka swikunwana. Swi nga riki swo tluriwa, swikunwana swi vulavurile hi ku hlekula hi tintiho to lala, vamakwavo vo sika hi ndlala! Leswi swi yile emahlweni hi masiku, nkarhi wun’wana swi kavanyeta vuswikoti bya swona byo tirhisana kahle. Emakumu swi hetelele ku ri mhaka yo ringana matimba; swi hundzulukele eka swirho leswin’wana ku kuma mpfuno.

I Ririmi leri nga ringanyeta hi mphikizano. Miehleketo ya vutlharhi, hinkwaswo swi pfumelelanile. Kambe a ku ta phikizaniwa hi yini? Swin’wana swi ringanyete hi ntlangu wa ku dodombisana – ku dodombisana ka nenge na voko. Swin’wana swi vulavurile hi ntlangu wa masavula, ku hoxa no qhavulela, xisiyamani, kumbe ku tlanga ntlangu wo fana na chess kumbe muravarava, kambe hinkwaswo swi bakanyeriwile etlhelo hikuva a swi ta tika ku swi humelerisa kumbe a swi nga ta va kahle hinkwaswo eka xin’we xa swirho leswimbirhi. I Ririmi nakambe, endzhaku ko lomba eka Byongo, loyi a nga ta na xitshunxo. Ntlawa wun’wana na wun’wana wa swirho a wu ta ta na xikambelwana, hi ku siyerisana. Mavoko na milenge swi pfumerile.

Mphikizano wu vile kona endhawininyana yo pfuleka eswihlahleni, kusuhi ni nambu. Hinkwaswo swirho a swi lulamerile khombo kumbe swihi kumbe swihi leswi nga tshikaka swi juma miri, sweswi swirho swa wona swi nga eka nkwetlembetano. Mahlo ya halaharile ekule na le matlhelo ku vona hambi xikhombyana xintsongo ku suka eka mpfhuka wihi kumbe wihi; tindleve ti titilulamiserile ku twa hambi ximpfumawulwana ku suka eka mpfhuka wihi kumbe wihi; nhompfu yi tibasisile ku antswa ku endlela ku khoma masema ya khombo leri nga tumbelelaka mahlo lawa ya halahalaka na tindleve leti yingiseleke; na ririmi a ri tilulamiserile ku huwelela kumbe ku kalakala, khombo.

Moya wu hangalasile hungu ra mphikizano etimhehweni ta mune ta swihlahla, mati na mpfhuka. Swiharhi swa mune a swi ri swin’wana swa lavo rhanga ku fika, swo tala swa leswikulu swi khomile marhavi ya rihlaza ku komba leswaku a swi tile hi kurhula. A ku ri ntshungu wa mihlovohlovo wa Yingwe, Nghala, Mhelembe, Mhisi, Ndlopfu, Nhuntlwa, Kamela, Homu ya timhondzo to leha na Nyarhi ya timhondzo to koma, Ntsukunyani na Kondlo. Swa-Le-Matini, Mpfuvu, Nhlampfi, Ngwenya, va andlarile xiphemu xa le mahlweni eribuweni, va siya xiphemu lexin’wana xa miri ematini. Swa milenge mimbirhi, Yimbho, Mhangele, na Phigogo swi bananisa timpiko hi nyanyuko; tinyenyana ti ba miloti ku suka emisinyeni; Nthonono a yi yimbelela nkarhi hinkwawo. Puma, Xivungu, Sukumbela, Khongoloti a swi kasa emisaveni kumbe emisinyeni. Rimpfani a ri famba hi ku tumbela, hi vukheta, ri nga jahangi loko Nkolombyani wu ri karhi wu tsutsumatsutsuma, wu nga tshamiseki ndhawu yin’we. Nkawa, Mfenhe, a swi tlula ku suka eka rhavi ku ya eka rin’wana. Hambi misinya na makhwati, a swi voyamavoyama ku suka eka tlhelo rin’we ku ya eka rin’wana, swi losa, swi yima tsere hi ku siyerisana.

Nomo wu pfurile mphikizano hi risimu:
Hi endla leswi ku titsakisa
Hi endla leswi ku titsakisa
Hi endla leswi ku titsakisa
Hikuva hinkwerhu
Hi huma eka ntumbuluko wun’we.

Mavoko na Milenge swi tibohile ku amukela mbuyelo hi xindzhuti; ku ri hava ku nyenyela, kumbe nxungeto wa xitereko kumbe ku tirha hi ku debyisa.

Mavoko ya humesile xikambelwana xo sungula: ya hoxile ximhandzana ehansi. Nenge, wa ximatsi kumbe wa xinene, kumbe hi ku tirhisana, a wu fanele ku rholela ximhandzana wu xi hoxa. Milenge hamimbirhi a yi pfumeleriwa ku kunguhata kun’we, nkarhi wihi kumbe wihi eka xikambelwana, na ku rhumela swikunwana swa yona, hi xin’we kumbe hi ku angarhela, hi nongonoko wihi kumbe wihi ku fikelela xikongomelo xa swona. Yi ringetile ku hundzuluxa ximhandzana; ku xi susumeta; yi ringeta tindlela to hambanahambana to khomisana, kambe a yi kotanga ku xi tlakula hi mfanelo; loko swi ta eka ku xi fambisa, leswikulu a yi kota ku swi endla i ku xi susumeta swigozana ku suka laha a xi ri kona. Ku vona leswi, Tintiho ti lombile mpfumawulo ku suka eka nomo kutani ti hleka, ti hleka. Mavoko, ya nga wona ya teke na xikambelwana, ya tivambavambile, ku fana na le ka mphikizano wa van’wambhuri, ya komba xivumbeko xa wona xo lala, kutani hi tindlela to hambanahambana ya tlakula ximhandzana. Ya xi cukumetile ekule eswihlahleni, ya tirhambela ku hefemula xikan’we ka hinkwavo ka nhlamalo ku suka eka milenge na le ka vahlaleri. Ya kombisile byin’wana vuswikoti: ya rholele swipetlu swa nsava ku suka ekambanini wa rhayisi; ya hulela tinayiti; ya endla mavhilwa yantsongo yo rhendzeleka hi bandi yo koka timhandzi to tika; ya endla matlhari ya hoxa ekule swinene; swendlo leswi swikunwana a swi kota ntsena ku swi lorha kunene. Milenge yi kotile ntsena ku tshama yi hlamala nkombiso wa vutshila na ku petseka hi ku olova ka makwavo wa yona lowo lala. Mavoko ya vahlaleri ya govola swa tilo hi ku phokotela hi ku hlamala na ku seketela mavokokuloni, leswi nga hlundzukisa milenge swinene. Kambe a yi nga tiyimiselanga ku hoxa thawula: hambileswi a yi tshamile lahaya yi languteka yi tsanile, swikunwana swa yona swi ri karhi ku tsalatsala swirhendzevutana ensaveni, a yi ri eku anakanyeni ka muxaka wa xikambelwana lexi nga ta endla yi hlula.

Eku heteleleni, a ku ri nkarhi wa milenge na swikunwana wo ringanyeta xikambelwana. Xa yona, loko yi hlamusela, a xi olova. Mavoko ya fanele ya rhwala miri hinkwawo ku suka eka xiphemu xin’we xa dada ku ya eka xin’wana. Xikambelwana xo ka xi nga tivikani, ku anakanya tintiho to tikukumuxa. A ku ri mavonavona yo koxa vahlaleri. Hinkwaswo swirho swa miri a swi pinyulukile. Mavoko ya khomile misava; mahlo ya ri kusuhi na misava, tikhona ta xivono xa wona ti hungutiwa hi vusuhi bya wona na misava; ritshuri ri nghena etinhompfini, ri endla leswaku ti entshemula; milenge na swikunwana swi papamala emoyeni: nyayo juu, vahlaleri va huwelela, va yimbelela hi ku tlanga.

Milenge ehenhla
A ku na xo vilela hi xona
Milenge ehenhla
Landzelelani milenge
A hi haheni empfhukeni

Kambe mahlo na tindleve swa vona a swi ri eka swandla na mavoko. Swirho leswi timinete tingaritingani leti hundzeke a swi ri karhi ku kombisa vutshila byo hlawuleka byo hambanahambana, a swi tsandzeka no fambanyana ximpfhukana. Magozanyana, mavoko ya kalakarile hi ku twa ku vava, ya dedeleka, ya khwita, ya tshika miri wu wa. Ya wisile kutani ya ringeta nakambe. Hi nkarhi lowu ya ringetile ku hangalasa tintiho ku antswa ku khoma misava, kambe a ku ri makhudzu ntsena a ya kota ku tlharhamuka. Yi ringetile ku pinyuluka, kambe endlelo leri ri ariwile hikuva ku va ri hetiseka a ku ta fanela ku nghenelela na milenge. A ku ri nkarhi wa swikunwana wo hleka. Swi lombile mahlehleleti ku suka eka nomo ku hambanyisa xihleko xa swona eka leswo ntswiritswita swa tintiho. Ku twa ku hlekuriwa, mavoko ya hlundzukile swinene kutani ya endla matshalatshala yo hetelela yo rhwala miri. A ya fikelelangi hambi goza rin’we. Hi ku karhala mavoko na tintiho swi lan’wile. Milenge a yi tsakile ku kombisa matimba na vutshila bya yona eka swa mitlangu: yi pimile nkarhi, yi thamukathamukile, yi tsutsumile, yi tlula, handle ko wisa miri na kan’we. Hinkwayo milenge ya vahlaleri yi gimile ehansi hi ku pfumelelana na ku seketelana. Mavoko ya tlakusile swandla ku lwisa ku pfumaleka ka moya wa mitlangu loku, ya rivala hi vomu leswo hi wona ya nga sungula endlelo leri.

Kambe hinkwaswo, ku katsa na vahlaleri, swi vonile swin’wana swo ka swi nga tolovelekangi hi swandla: makhudzu lawa a ya tlharhamukile hi nkarhi lowu mavoko a ya ringeta ku rhwala miri, a ya ha hambanile na tintiho letin’wana. Swirho leswi a swi phikizana na mavoko a swi ri kusuhi no yisa emahlweni fenya ra swona loko swi vona swin’wana; ematshan’wini ya ku va makhudzu lawa ya hambanisiweke na tintiho letin’wana ya endla mavoko ya nga ha koti swo tala, ya engetele matimba ya swandla yo khoma. I yini leswi? Vulema byi nga hundzuka matimba yo vumba!

Njhekanjhekisano exikarhi ka swirho ku hlawula muhluri wu tekile masiku ya ntlhanu, nhlayo ya tintiho na swikunwana eka xin’wana na xin’wana xa swirho leswimbirhi. Kambe hambi swi ringetile hi matimba a swi kotanga ku hlawula muhluri; milenge na mavoko a swi ri na vuswikoti lebyikulu eka swilo leswi a swi kota swona; a ku ri hava lexi a xi ta hanya handle ka lexin’wana. Kwalaho ku sungula xiyenge xa ncuva wa mabyongo: i ncini miri, hinkwaswo swi vutisana, kutani swi vona leswaku miri a ku ri swona hinkwaswo hi ku angarhela; a swi khomanile. Xirho xin’wana na xin’wana a xi fanele ku tirha hi ku hetiseka ku va hinkwaswo swi ta kota ku tirha hi ku hetiseka.
Kambe ku sivela mphikizano kumbe nkwetlembetano nkarhi lowu taka, swirho hinkwaswo swi bohile leswaku ku sukela nkarhi wolowo ku ya emahlweni miri wu ta famba wu lo thwixi, milenge yi kandziyile ehansi mavoko ya ri empfhukeni. Miri a wu tsakile hi xiboho lexi, kambe a wu ta pfumelela swihlangi ku famba hi milenge ya mune ku endlela leswaku swi nga rivali lomu swi humaka kona. Swi avanyisile mitirho hi ndlela leyi: milenge a yi ta rhwala miri, kambe loko yi fika lomu ku yiwaka, mavoko a ya ta endla hinkwayo mitirho leyi a yi ta koxa ku endliwa kumbe ku tirhisa switirho. Loko milenge na mikondzo swa ha endla ntirho wo tika wo rhwala, mavoko ya tlharamukile ya tirhisa vutshila bya wona ku tirha mbango, na ku tiyisisa leswaku swakudya swi fikelela nomo. Nomo, kumbe hi ku kongoma, meno ya wona, a ya ta swi ncakunha, ya swi rhumela hi nkolo ku ya ekhwirini. Khwiri a ri ta kama vunene hinkwabyo ri byi hangalasa na migerho leyi a ku ri yona a yi hangalasa vunene lebyi etikhonweni ne makorhweni hinkwawo ya miri. Kutani khwiri a ri ta teka hinkwaswo leswi tirhisiweke ri swi yisa eka sisiteme ya nkululo, laha ku suka kona miri a wu ta ya swi chela etimbaleni to pfuleka kumbe ku swi celela ehansi ka misava ku yi nonisa. Swimila a swi ta kula swi tswala mihandzu; mavoko a ya ta kha yin’wana ya yona ya hoxa enon’weni. Ina, ndzhendzheleko wa vhilwa ra vutomi wu ta fambisa sweswo.

Hambi mitlangu na vunyanyuri a swi avanyisiwile hi mfanelo; ku yimbelela, ku hleka na ku vulavula a swi tshikeriwile nomo; ku tsutsuma na bolo ya milenge; loko besibolo na basikitibolo swi nyikiwile mavoko, handle ka leswaku milenge a ku ri yona a yi ta tsutsumatsutsuma. Eka swa mitlangu, milenge a yi tshikeriwe swona. Ku avanyisa ka mitirho loku ku endlile leswaku miri wu va muchini wa matimba wa vutomi, wu tlula hambi swiharhi leswikulu hi leswi a wu kota ku swi fikelela hi ntalo na hi nkoka.

Hambiswiritano, swirho swa miri swi kumile leswaku ndlela ya matirhelo leyi a swi yi fikelerile a ya ha ta tisa nkwetlembetano. Ku va nhloko yi ri emaninginingini a swi ta yi endla yi titwa yi antswa eka milenge leyi a yi kandziya misava kumbe leswaku hi yona n’wini nakona swirho leswin’wana ehansi ka yona i malandza ntsena. Swi tiyisisile leswaku hi tlhelo ra matimba, nhloko na hinkwaswo leswi a swi ri ehansi ka yona, a swi ringana. Ku khwatihata leswi, swirho swi tiyisisile leswaku ku vaviseka na ntsako wa xin’wana na xin’wana swa xirho xihi kumbe xihi a swi ta twiwa hi hinkwaswo swirho. Swi tshinyile nomo leswaku loko wu ri karhi ku vula leswi kumbe leswiya, a wu vulavula tanihi miri hinkwawo ku nga ri tanihi hi n’wini woxe.

Swi yimbelerile:

Emirini wa hina
Ku hava nandza
Emirini wa hina
Ku hava nandza
Ha tirhelana
Hina hi tirhela Hina
Ha tirhelana
Hina hi tirhela Hina
Ha tirhelana
Ririmi rito ra hina
Ndzi khome ndzi ku khoma
Hi aka miri wa rihanyu
Vuxongi i vun’we

Kun’we ha tirha
Hi tirhela miri wa rihanyu
Kun’we ha tirha
Hi tirhela miri wa rihanyu
Vun’we i matimba ya hina

Leri ri hundzukile rona Risimu ra Rixaka ra Miri Hinkwawo. Miri wa ha ri yimbelela na namuntlha nakona leswi hi swona swi hlamuselaka ku hambana exikarhi ka vanhu na swiharhi, kumbe lava nga bakanyela etlhelo nhlungo wo thwixi.

Handle ka leswi hi swi voneke, swiharhi swa mune a swi pfumelanga nhlungo lowu. Ku yimbelela a ku ri mhaka ya vuphukuphuku. Nomo a wu endleriwile ku dya ku nga ri ku yimbelela. Swi vumbile nhlangano wo hlayisa xintu wa ntumbuluko kutani swi tshama eka tindlela ta swona swi nga hundzuli mikhuva ni maendlelo ya swilo.

Loko vanhu va dyondza eka ntirhisano wa swirho, va humelela; kambe loko va vona miri na nhloko tanihi mitlawa yimbirhi yi nga enyimpini, wun’we ehenhla ka lowun’wana, va tshinelela swinene maxaka ya vona swiharhi lava nga bakanyela etlhelo nhlungo wo thwixi.

~
Edited by Dr. Morris Babane
Read the English translation – The Upright Revolution: Or Why Humans Walk Upright by Ngugi wa Thiong’o

Moses Mtileni was born at Nkuri-Tomu village, in the Limpopo province of South Africa. He is the author of two collections of poetry, U ya va Rungula and When the Moon Goes to Rest, and a novel, Mpimavayeni. His short stories and poems have appeared in books like Voyages, New Pegasus, Tyhini, Ntsena Loko Mpfula A Yo Sewula, and Sol Plaatje European Union Poetry Anthology, and in journals Timbila, Botsotso and Poetry Potion Quarterly.