taamacogo yɛlɛma : mun na hadamaden bɛ jͻ ka taama

---

Bamanankan (Bambara)

Isumahila Sanba Tarawele

Gale gale, hadamadenw tun bɛ taama u sen ni u bolow kan, i n’a fͻ sennaanibanga tͻw. Hadamadenw tun ka teli ni nsonsan, waraninkala walima sigi dankelen ye. Senw ni bolo tun cɛ ka surun ni farisogo yͻrͻ tͻw ye. kolo tuguyͻrͻw tun ye kelen ye, i n’a fͻ kamankun, tͻgͻ, bolokun ni kungirin, bolokan ni senkanw. bolow tun labannen don ni bolokanden duuru ye, sen tun labannen don ni senkanden duuru ye, ka tila ka bolonkͻnni kɛ olu kelen-kelen laban na. Furancɛ min bɛ bolonkͻnniw ni ɲͻgͻn cɛ, olu de tun bɛ senkandenw ni ɲͻgͻn cɛ. Furancɛ jan min bɛ bolonkͻnni kunba ni tͻw cɛ walima senkanden kunba ni tͻw cɛ, o tun tɛ yen. Senw ni bolo tun bɛ ɲͻgͻn wele n kanimɛ.

U tun bɛ ɲͻgͻn dɛmɛ ka farisogo ɲun ka taa a ɲɛnayͻrͻ bɛɛ la. U tun b’a layɛlɛ, k’a lajigin ka bͻ kulu ni jiriw san fɛ. Hali jiw la, u tun bɛ fara ɲͻgͻn kan walasa fari ka se ka fogon, ka nͻn walima ka tunun. ɲͻgͻnbonya ni hakɛya tun bɛ u ni ɲͻgͻn cɛ. U tun b’u mago ɲɛ fari yͻrͻ tͻw la, i ko dalakuma, nunna kasaminɛ, ɲɛnayeli.

Farikolo yͻrͻ tͻw tun bɛ keleya ninnu ka bɛn kosͻn. U dɛsɛ len de tun b’u ka se ni kodͻn fara faden fila ninnu ka bolo kan, bolo ni sen k’u ta ka yaala ten. Bɛnbɛnbɛn daminɛna ka ɲɛsin filanin kulu fila nin ma.

Nɛn ye hakilina dͻ sama ka bͻ sɛmɛ na k’o waleya teliya la. Cokodi senw ni bolow ka se bɛ boli olu kan. Jͻnni ye setigi ye? Faden ninnu tun ma deli k’u yɛrɛ ɲininka o ko sugu kan, u kelen-kelen ye da sira minɛ k’a fͻ k’olu de ye magoɲɛna jͻnjͻnw ye. Ka laban k’a kɛ ko jͻnni cɛ ka ɲi ni jͻnni ye. Bolow ko olu bolokandenw ka jan ka tila k’u misɛnnya. Nka u ye senkanden ka surunya ni bonya lͻgͻbͻ. Sennkͻniw fana ye yɛlɛbͻ bolonkͻnniw ka misɛnya la ko kͻngͻtͻya taamasiyɛn de do. O ko mɛnna senna fo ka fiɲɛn bila u ka jɛɲͻnya la baara siratigɛ la. U labanna ka fari yͻrͻ tͻw wele u ka tiɲɛ fͻ olu ni ɲͻgͻn cɛ.

Nɛ ka fͻta kɛra ko ka ɲͻgͻndan kɛ u ni ɲͻgͻn cɛ. Bɛɛ ko o ye hakilina ɲumanba ye, ka sͻn o ma. Nka ka ɲͻgͻndan baara jumɛn na? Dͻw ko barita. Dͻw ko murulakɛlɛ, boloyɛlɛma, boli walima damubͻ. Ha, a nana ye ko o fɛn o fɛn mana ta, o ka gɛlɛ k’a sababu kɛ a bɛ dͻ bin ka dͻ in fisaya.

A laban na, nɛ ko tun k’u bɛɛ k’u ɲɛnata ka kɛ ka tugu ɲͻgͻn na. Bolow ni senw sͻnna o ma.

ɲͻgͻndan kɛra fuga dͻ kan, kͻbolo dͻ kɛrɛ fɛ. Yͻrͻ tͻw y’u labɛn walasa disidaɲͻgͻntala min bɛ ka daminɛ, o kana basi lase farikolo ma. ɲɛ ye lamini tuw bɛɛ sɛgɛsɛgɛ farati si ka na se ka bͻ yen. Tulo y’a labɛn walasa wulikajͻ mankan si kana se ka tɛmɛ olu tulokͻrͻ. Nun y’a nunbo bͻ walasa ni jugu kasa min mana tila ɲɛw ni tulow la, ale ka se k’o mɛn. Nɛ kͻnni da wagalen tora walasa ka se ka kule ni kojugu yer’a la.

Fiyɛn ye ɲͻgͻndan in kunnafoni jɛnsɛn tufin, ji ani kɛnɛ kͻnͻ. Sennaanifɛn de fͻlͻ kafora. Walasa k’a jira kɛlɛ t’u kͻnͻ u ye jiribolo kɛnɛ dͻw di u la kunbabaw ma. A jama tun ka bon wa a siyaw tun ka ca : waraninkala, warabaladege, waraba, sigi dan kelen, suruka, sama, minan kanjan, ɲͻgͻmɛ, gongan, sigi mere, sinɛ, minan, nsonsan, zantɛgɛba ni toto. jikͻnͻfɛnw : mali, jɛgɛ, bama, olu y’u kͻw lafogon ji la. Senfilafɛnw : kͻnͻsogonti, kami, makankͻnͻ, olu y’u kamanw jira-jira ni nisͻndiya ye. Kͻnͻninw y’u ka dͻnkiliw da jiriw san fɛ. Ntͻn y’a ta kɛ pii-pii kͻtigɛbali ye. Ntalen, ntumun, ganga, sencamanntͻn, alakasa, olu bɛɛ y’u fofo duguma ani jiri kan. Nͻsi bɛ taama ni hakilisigi ye, dͻͻni-dͻͻni k’a sͻrͻ sakɛnɛ b’i sara-sara yͻrͻ ɲɛfɛ. Warabilen, nkͻn, woroni tun bɛ pan-pan jiribolo ni ɲͻgͻn cɛ. Hali tuw ni jiriw y’u fifa ni ka jɛnjɛn ka sͻrͻ k’u kɛ sewu.

Da ye ɲͻgͻndandayɛlɛ dͻnkili da
An bɛ nin na walasa ka hɛrɛ sͻrͻ
An bɛ nin na walasa ka hɛrɛ sͻrͻ
An bɛ nin na walasa ka hɛrɛ sͻrͻ
An bɛɛ fɛn o fɛn bɛ yan
an n’a dacogo don.

Bolow ni senw y’u kali ka siyɛn ko u bɛ sͻn jaabiw ùma : sͻsͻli tɛna bͻ a la : kɛlɛ, kankarida, muruti tɛna y’a la.

Bolo ka baaradilen fͻlͻ kɛra ka jirikuru dͻ fili dugu ma. Ko kinifɛsen ni numanfɛsen ka jɛ k’o ta ka fili. Sen fila bɛ se ka kuma ɲͻgͻn fɛ, ka fɛɛrɛ sͻrͻ, k’u sennkͻnidenw kɛ ka jiricɛtigɛ in ta. U y’u tan ka sɛgɛn, u ma se k’a ta. U seko kɛra k’a ɲͻni ka bͻ a nͻ na dͻrͻn. O kɛra yɛlɛko ye bolonkͻnniw bolo. Bolow yɛrɛ y’u bolokandenw lamaga-lamaga ka tila ka jiri ta ka fili tu kͻnͻ. Jama ni u sinakɛw ye ɲͻ minɛnen bila.

Bolow ma dan o ma dɛ: u ye cɛncɛn woloma ka bͻ malokisɛ tasafa la, u ye gaari don miseliwo la, u ye donnitajakumajuru dͻw dilan ka se ka jirikuru dͻw ta, u ye tamaw dilan k’olu fili yͻrͻ jan, o n’a ko sugu wɛrɛ, sennkͻbiw tɛ suko ni minnu kɛli ye. Jama ye tɛgɛrɛba ci bolow kun, fo k’a goya senw ye. U y’a ye u sennkͻniw ka kunba tiirici n’a ɲͻgͻnaw ma, nka o bɛɛ la u ma sͻn. U y’u miiri olu fana bɛna baarakɛta min sͻrͻ ka di bolow ma.

U ni u sennkͻni laban ye u ka baarakɛta fͻ. Ko a ka nͻg_. ko bolow ka fari ta ka bͻ kɛnɛ fan dͻ la ka taa fan dͻ in na. Bolokandenw bɛ muguri, ko nin ye mun baarakɛta nͻgͻman ye tan? Nka han, a ma nͻgͻya. Fari yɛlɛmanen don. Senw mana dugu sͻrͻ, ɲɛw bɛ surunya dugumana na. U tɛ yeli kɛ. Nun bɛ fa buguri la, k’u bila tusoli la. Senw ni senkanden yangalen don san fɛ. Filɛlikɛlaw ko he he he, ka dͻnkili da.

Ka senw to an kͻrͻ
foyi t’an sͻrͻ
ka senw to an kͻrͻ
An bɛ pan san fɛ

Nka u ma ɲinɛ bolo ni bolokandenw kͻ. A filɛ, ninnu tun bͻra k’u seko ni danmayira kɛ, hali u tɛ se kan paara damadama kɛ. O paara ninnu kͻ, tɛgɛw kulela dimi fɛ, bolow yigiyͻgͻra ka bͻ fari kͻrͻ k’a bila ka bin. U y’u lafiyɛn dͻͻni ka tila k’a lajɛ. u hakili la ko fɛɛrɛ de ye ka bolonkͻni bͻ ɲͻgͻn na, nka bolokanden kunbaba kelen de sera ka waga. U ko u b’a kɛ kurukaseri ye, nka jama ma jɛn n’o ye k’a sababu kɛ fo sen ka dɛmɛ kɛ o la.

Senkandenw fana ka yɛlɛtuma sera. U ye ngͻͻnͻjuru sinka da fɛ k’o ka nisͻndyakan bͻ bolokandenw ka yɛlɛninjɛ la. O yɛlɛ ma bɛn bolow ma, olu fana y’i tan tugu fari la, u ma se k’a ta ka yaala. u sɛgɛnenba y’a dabila. Senw fana y’a kɛcogo jira u la ni nisͻndiya ye. U bɛ jɛ ka taa, ka curan-curan, ka boli, ka pan san fɛ, ka pan ɲɛfɛ, hali fari ma bin.

Filɛlikɛlaw bɛɛ senw ye dugukolo jɛ ka bugͻ k’u ka nisͻndiya jira. Bolo de k’o la k’o ma bɛn, ko ɲɛnawoloma ma ɲi ɲͻgͻndan na. U ɲinɛna k’a fͻ olu de y’a daminɛ.

Nka bolow ni u filɛbaaw ye fɛn kelen kͻlͻsi. O ye k’a fͻ ko bolokanden kunbaba min tun wɛrɛla ka turu dugukolo la, walasa ka fari girinma ta, o tora a dan ma. jama tun bɛna yɛlɛ o ko la, nka u y’a kͻlͻsi tun, ko o dacogo bɛ fɛnw minɛni nͻgͻ kosɛbɛ. Nin fan ye mun ye? fiɲɛ de kɛra waleyali se kura ye.

Farikolo yͻrͻw ye ɲͻgͻn sͻsͻ fo tile duuru walasa ka ɲͻgͻndan jͻnjͻn tabaa dͻn. Tile duuru, o tɛ senkanden duuru ye wa? Ha, a gɛlɛyara. U ma se ka nin kuru tigɛ. fari yͻrͻ bɛɛ tun ka ɲi a ka baara la. Si fana tun tɛ se ka ɲiya tͻw kͻ. Hakilijakabͻ yɛlɛmara ka kɛ ɲininkali kelen ye. O tuma fari ye mun ye? Fɛn wɛrɛ olu yɛrɛ kͻ. Ni kelen jͻra olu la, tͻw tɛna se ka fɛn kɛ.

Walasa nin sͻsͻli sugu kana kɛ tun, ani ka kɛ ɲͻgͻn ma jugu ye, u ye ŋaniya ta hadamaden ka taama a jͻlen. Senw bɛ turu dugu ma, bolow bɛ fifa san fɛ. O fͻlen diyara fari yɛrɛ ye. nka walasa u si kana ɲinɛ gale kͻ, a sͻnna ko den ka ŋunuma a sen ni bolo kan hali bi. Ciw tilala ten, sen bɛ fari ta, u mana se u seyͻrͻ la, bolo bɛ baarakɛminɛw ta ka baara kɛ. Senkala, woro ni sentɛgɛ b’u ta ka yaala, bolow ni bolonkͻniw bɛ baara kɛ ani ka suma lase da kͻnͻ. Da ni ɲiw, aw ta na kɛ ka suma ɲimi ka tila k’a bila ka taa furu kͻnͻ. O fana na dumuni in bisi ka nafamayͻrͻ bila ka taa jolisiraw fɛ fari yͻrͻ bɛɛ la. ɲagasa ni ɲaman tͻ, a na olu fili nͻgͻdingɛw kͻnͻ. N’o fara, fari na taa o yɛlɛma an ka forow kͻnͻ, mangorodumanw ni nkͻyͻ duman bɛ falen yͻr_ min. Bolo na olu kari tun ka don da kͻnͻ. A filɛ dɛ, ɲɛnɛmaya de bɛ kɛ ten.

Tulon ni farikoloɲɛnajɛw tilala o cogo de la : yɛlɛ ni kuma tira da bolo. Boli ni sennantolatan tora senw bolo. basebali ni basikɛti dira bolow ma nka sen de bɛ boli kɛ. Ciw tilacogo in ye fari kɛ mansin belebele ye, a tɛ min ni kungosogow cɛ. Sawura ni hakɛ bɛɛ jatelen don a fɛ.

O n’a ta bɛɛ, fariyͻrͻ nan’a kͻlͻsi ko kɛlɛkun ma ban. Kunkolo min bɛ san fɛ, o bɛ se k’a miiri ko ale ka fisa ni senw ye, k’a sababu kɛ olu bɛ bͻgͻ foroki duguma. A bɛ se ka tͻw jate ale ka baaradenw ye. O tuma, walasa k’o bali, u y’u janto ko kelen na : ni dimi ye kelen minɛ a kͻlͻlͻ ka se bɛɛ ma. Kangari dara da ye a kana kɛ a kͻnͻ ko yͻrͻ tͻw ye a ta ye. N sen, n bolo, n kͻ fͻli tɛna na se ka kɛ sababu ye, olu ka k’a ta ye. U ye dͻnkili dͻ da:

An fari kͻnͻ
si tɛ si ka jͻn ye
An bɛɛ bɛ ɲͻgͻn dɛmɛ
an yɛrɛ ye
An bɛɛ bɛ ɲͻgͻn dɛmɛ
an yɛrɛ ye
An bɛɛ bɛ ɲͻgͻn dɛmɛ
nɛ ye an ka kan ye
n minɛ n k’i minɛ
an fari bɛ kɛnɛya o cogo la

n minɛ n k’i minɛ
kelenya ye cɛɲiya ye
ɲͻgͻn fɛ an bɛ baara kɛ
fari kɛnɛman kosͻn
kelenya ye an ka se ye

O dͻnkilinin kɛra fari fasa ye. Hali bi fari b’a da. O de b’an ni sogow bͻ ɲͻgͻn na. O de bɛ an ni sennaanitaamalaw bͻ ɲͻgͻn na.

Nin bɛɛ yelen kͻ, sennaanifɛnw ma sͻn ka wuli ka taama. U ko ko dͻnkiliko ye kͻtɛbͻ ye. Ko ɲɛci wɛrɛ tɛ da la dumuni kͻ, dͻnkilida kͻnni tɛ. U y’u ka tͻn tͻgͻ da ko dacogo matarafatͻn, u tora n’u ka kokͻrͻw ye, k’u tɛ yɛlɛma.

Ni hadamaden fana ye farisogo yͻrͻw bɛɛ ɲɛci dͻn, u bɛ jɛ ka baara ɲuman kɛ. Nka n’u ye fari ni kunkolo kɛ kɛlɛkɛminɛn ye, dͻ sigilen dͻ kunna, o b’u ni baganw ka ko surunya ɲͻgͻn na.

~
Read the English translation – The Upright Revolution: Or Why Humans Walk Upright by Ngugi wa Thiong’o
Edited by N’Do Sise

---

Ismaila Samba Traoré est né à Bamako. Il est Président de PEN-Mali et du Mouvement Malivaleurs.

Il a effectué en France des études universitaires de Communication, Sociologie de la littérature, Anthropologie, en Sociologie du développement, de Lexicologie.

Il a d’abord travaillé comme journaliste à Radio Mali, puis il entre au département des traditions orales de l’Institut des Sciences Humaines du Mali.

Ancien Haut fonctionnaire dans son pays et ancien professeur d’université, Ismaila Samba TRAORE écrit et publie en français et en bamanankan des romans et chroniques, des essais sur les filières artistiques et agricoles et divers sujets, des monographies, des recueils de poésie, des livres pour enfants. Trois de ses écrits sont au programme des écoles maliennes.

En 1993, il créé. La Sahélienne GROUP qui comporte aujourd’hui 3 maisons d’édition et est considérée comme le leader de l’édition au Mali.

---

Ismaila Samba Traoré was born in Mali then went to France for university studies in Communication, Sociology of Literature, Anthropology, Development Sociology and Lexicology. He first worked as a journalist for Radio Mali before going to the department of Oral Traditions at l’Institut des Sciences Humaines of Mali. He has also worked as a university professor and a high level official in Mali. Ismaila Samba Traoré has written novels, chronicals, essays on artistic and agricultural fields as well as various other topics, poems and children’s literature in French and Bamanankan. Three of his books are on the Malian school curriculum. In 1993, he set up La Sahélienne GROUP which is made up of 3 publishing houses and is considered to be the leader in publishing in Mali. Ismaila Traoré is the president of PEN Mali and also head Mouvement Malivaleurs