Nénsaabá Iri-áróó Yɛ́lɛ́

Dagaare

Co-translated by Mark Ali and Kofi Dakoraa

Sánga sánga zaa nénsaalbá da kyɛ́nɛ́ né lá ba gbɛ́ε ané ba núúri; angá donggbɛ́ε anááre na. Nénsaalá da zoró gangé lá sóɔngáá, lóɔ́ráá béé eεné gba. A ba gbɛ́ε ané a núúri da péɛ́lé la táá gange a éngɛ́ nandaaré ná náng kyɛ́re. A nandaaré da táá lá a meng dóréé; a bɔgengmámá ané a séngkpégɛ́, a kpangkpan-nyúgbielé ané a dúmó a nɔɔkyóómá ané a gbɛ́ε ané a núúri zaa da táá la súgíló súgíló; ka kangá zaá da máng te bááre ne núbié ané gbɛ́bié anúú anúú. Ka a gbɛ́bié ané a nubié meng táá a éɛ́mɛ́. A núúri ané a gbɛ́ε ané a méng gbɛ́bié ané núbié anúúri meεróng da é lá bónyéni; a máng yí a gbɛ́bidáá ané a núbidáá te tɔ a gbɛ́bibilii ané a núbibilii. A sánga ná a núbidáá da péɛ́lé lá a núbiíri kyɛ́lɛ́ɛ́ ná, lɛ́ ka a gbɛ́bidáá méng da péɛ́le a gbɛ́bibilíi ná. Gbɛ́ε ané núúri da boɔla lá táa die yɔ́ɔ́miné.

A da máng songé lá táá tuo a endáa zaá gaa né zíé lá zíé zaá o sobá náng bóɔ́rɔ́ ka ó gaa aséng daá, sétɔ́ɔ́, béé a dó teeré ane tánne leε sígi. Kõɔ póɔ́ gba áná lá da máng teε táá, a songe, ka a soba daali a kõɔ zusógá, a dúgí bee mulli. Séntáá ané nɔ́lange da bé lá ba langkpéɛ́bóng. A da máng kpɛ́ lá a éngɛ́ nandaaré ná miné nyuó ka á na sóngé ba né ba yelbóɔré miné aséng nóɔ́ré gɔmɔ gɔmmó, toori yɛ́lɛ́ wómmú, nyɔbogirí nyúú wommú ané nímé zíé kaabo.

A ba nyɔ́getáá ngá da vɛ́ngɛ́ɛ́ lá ka a nandaaré kyɛ́lɛ́ɛ́ na pííli táá bá né nyúúrí. Ba da konó lá dabangkálε né a ba yelbange ná ba nang máng dé teε né a yɔ́ɔ́miné bámá. A ba nyuwéére ngá da lígí lá ba yɛ́nge ané de yɛ́nge yí kyaporo zíé a dange ta pííli a yɛ́lɛ́ tantang lɛ́. O da pííli bonná lá a yɔ́ɔ́miné báma fangá séntáá yɛ́lɛ́; ká búo lá táá fangá gange o tɔ́? A yɔ́ɔ́miné báma náng dange ba gbíri zanne, a teɛ́re, ká o tɔ́ na táá lá bóne ngá béé táá lá yelkangá éébo fangá, da pɛ́nge lá yɛ́lɛ́ yélbu yí nóɔ́re zíé a pííli toɔrɔ́ ba nyáa ka báná lá ka a nandaaré kyɛ́lɛ́ɛ́ ná zaa kaará kyɛ́ kpeεrɛ́. A da bá kɔɔre kyɛ́ ka legíri táá kpε a yɔ́ɔ́mine kpákyágá ka bá soorá táá onáng náng lá veεlɛ́ gange o tɔ́. Núúri da pilli fárá lá bará ne o núbibaále nang kyɔ́ né veεlong, kyɛ́ erɛ́ gbɛ́ε laará né o gbɛ́bié nang wáá ngmáárá gbigiléng gbígíleng lɛ́. Gbɛ́ε méng da yeli ka o nímíri kong nyɛ́ lɛ́ kyɛ́ méng leε kɔɔlmare núúri ka kɔ́nge la ngmeene núbiiri. A ba beeltáá ngá da vɛ́ngɛ́ɛ́ lá ka wágere kangá da wa tá ka ba tómá bá lá kyɛ́nε songé songé. A bááráá zaa a nɔkpéɛ́né da te kpɛ́ lá fangá yeltárre póɔ́. Lɛ́ ná ba da leε tage tá lá a nandaaré kyɛ́lɛ́ɛ́ ná ka bá na kpɛ́ a yɛ́lɛ́ póɔ́.

Zelé lá néε náng da lá de wẽɛ́ né o teɛ́róng o nang nyε yi Kyaporo zié, a yeli ká ká bá vɛ́nge ka a yɔ́ɔ́miné báma taa nyóóretáá kangá. A nandaaré zaang da sage né a teɛ́róng ba táá tɔ nga. Kyɛ́ bong tɔ nyóóretáá lá pãã na séngé ne? Ba miné da yeli ká bá vɛ́nge ka a yɔ́ɔ́miné mɔ́ móɔ́bo. Ka ba miné meng da wané sɔdendenni beeltáá, lɔ́ɔ́ sógíbú deεné, zo-gantáá béé a bore béé zε bié. Kyɛ́ ba da bá sage né a ámá kangá zaa bónsó a gyennetáá da máng wáá lá kpeɛ́ngáá zuo béé a na táá la sómmó ko kangá gange o tɔ́ ná. Zelé lá néε nang da maaleng nyɛ́ yɛ́nge yí kyaporo zíé a wa wuli sóbíri ná ba náng na tu. A bááróó zíé lá ká a yɔ́ɔ́miné kangá zaá máng wané nyooretáá na o nang bóɔ́rɔ́. Gbɛ́ε ané Núúri da sagεε lá.

Kɔ́ɔ́yε baa nóɔ́re gbánggbaláá póɔ́ ka bá da taá a nyooretáá ngá. A endaa nandaaré zaá da kyogilí lá tobó ané yelfáá zaa náng ná pɔ́ge bá béé ka bone kangá tɔ́ɔ wa uri nyɔ́ge a endaa zaa gaa né, a nandaaré yirí nang pãã dɔɔnɔ́ a ngáa. Nímíe da furee lá a kaará tɔɔré ané púlí zaa ka yelbílé zaa na tá wa gyeere a puorí, ka tobó kyógíli a na wóngí dɔ̃ɔ̃léé zaá nang dɔɔnɔ́ zitɔɔré ané a yɛ́nyɛ́ngé zaá. Ka nyɔbogirí feere o póɔ́ nyéɛ́ zaa kyɛ́ na wongí nyúú lá nyúú zaa náng gbɔgele faalóng kangá ané o tɔ́ nímíe ané tobó náng bá nyɛ́ béé wongi. Yelfáá zaa wáábó poɔ́ Zelé meng da náré gu né lá kpεlle ngméɛ́bo.

Saseɛ́ da fú lá a nyooretáá duoró ngá laare a kɔ́ɔ́yε zíé zaa, kõɔ́ ané sazú zaa. Donggbɛ́ε anááre lá a nóbá miné náng da dé wẽε wa a lammo zíé. A bombɛ́rɛ́ da kɔɔré lá vamáára táá a na wúlí ka ba wá lá bé né popeεlong. A lammo da ngmónnɛ́ɛ́ lá né veεlóng, a yí dónné náng da pále zaá te seng Loɔ́ráá, Kɔllóɔ́ráá, Gbéngíní, Duó, Gbonggborí, Wɔ́ɔ, Nyuwógi, Bontánga, Mɔnaa éélε ane zukpulí, Wáláá, Sángkpálémá, Sóɔ́ngáá, Kyólenkyóóráá ane Dayúú. Kɔngkpéɛ́rébɛ́ méng te séng Eɛ́ne, Zóma ané ɛ́baa da deεlé lá a menné a baá gbenggbegirí zú kyɛ́ bare a kyɛ́lɛ́ɛ́ na a koɔ́ng. Núúli méng te séng Kolmásogiló, Kpáãó, Móɔ́ tolótoló da máng píngí lá a pégrε né ennoɔ́. Nuuli da fuóló lá a teeré zú kyɛ́ ka páantákyeraá konó bá tángéná. Bádɛ́re, Dundúlí, Nambiyááláá, Gálíngkoorí da yɔ vuuró lá téngɛ́ ané a teeré zurí. Gɔ́mɔ́ da gaaná iré lá kyε ka Bandáá máng zo nyaratata waa gaa kyɛ́ a la wa gaa kyε, a bá táá na tɛ́ge are ziyéni. Ngmáánga, Ngmaakpateré ane Kpateré da yɔ́ várá lɔ́nnɔ́ lá a teeré ulli. A teeré ané a moɔ́ gba da máng lánge lá wa gaa kyɛ́ baalóng lɛ́, a te zúúni a kyɛ́ te tεge are bónyéní bónyéni.

Gyanggbóngí lá da kyε yíélúng a e ka a nyooretáá píílí:

Te máng é la ngáa na nyɛ́ popeεlóng
Te máng é la ngáa na nyɛ́ popeεlóng
Te máng é la ngáa na nyɛ́ popeεlóng
Bonsó te zaang
Yí páreyéni

Kpangkpamá ané Gbɛ́ε da pollεε lá ká ba na ságe né lá a yeltárre záá náng na yí a nyooretáá poɔ́ né popeεlóng; ka súúrí, fuutáá bee gyéɛ́bo ané táwáe írúú tɔɔ kpeεrɛ́.

Núúri lá da dange ga saákapoɔ́rɔ́; a dé daléé lɔ́ɔ́ téngɛ́ng kyɛ́ yeli ká gbɛ́re zεle a daa zá bare; a da na báng é lá gɔɔ béé dolóng gbɛ́re yongí béé a zaá lange táá. A nyooretáá ngá vuóng gbɛ́ε da táá lá sorí a na tõɔ́ lange bo wágéré la wagéré zaa. A da na báng tongé lá gbɛ́bie yóngí yóngí béé a sontáá póɔ́, a tõɔ́ tonge tóné ná a náng gyage. Gbɛ́ε da moɔ́rɔ́ lá a na léɛ́ a daléé lɔ́ɔ́. A da é lá a bámmó zaá a na daa a daléé leε lɔ́ɔ́ kyɛ́ a da bá tõɔ́ na zɛ́lé o songe. O sɛ́róó mɔɔ eng gba yeli tεgε a nang da tõɔ é lá a nang máng teε ó ká ó sɛ́re fẽé lɛ́ tεgɛ́. Núúri nang nyɛ́ lɛ́ a da dé pɛ́nge lá kɔkɔ́rɛ́ɛ́ yí nóɔ́re zíe a la gbɛ́ε lɛ́ɛ́ng te gánge téngɛ́. Núúri, a gbɛ́ε dátááré, da yí pɛ́rɛ́ɛ́ lá angá bá kaa íri ba póɔ́ veεlóng sóbá ná, a wulló ba nanda baalé náng kyɔ́ lɛ́. A pḁ̃ã da yɔ́ ti tí lá a daa zíézaá a nyɔ́ge zεle dayéni a de za bare a kɔ́ɔ́yε poɔ́ tɔɔré zaá kyɛ́ zégérɛ́ kyɛ́ ka a nóba zaá méng nyɔ́ge nɔ́ε. Núúri da lá wulí la ba yelbange toorí miné méng gbɛ́ε náng da kóng dang gbíri zanne a éébó; ba da tuurí lá kúsimúnó náng pulli muí póɔ́, a tungi símmíe enge fumimé poɔ́, a maale dasárré ba náng na tõɔ́ dé geli béé dáa né dabɛ́rε, a maale kyɔ́lemá a máng dé zá bare tɔɔre zaá. Gbɛ́ε da faãɛ́ lá kyɛ́ kyéli enge ba yɔ́ɔ́min baalé ná yebange toori póɔ́.

Núúri zaa náng da bé a lammó zíé da pórrí lá núúri né a yelséɛ́lε ná kyɛ́ nang téε ba puori ba dɔgeróng táába náng lá zuíng. A lε ngá da é lá posáánáá yága ko gbɛ́ε. Ane ka gbεε énné da yoɔrεε lá kyɛ́ ba da bá ságe ká núúri tõɔ́ bá lá. Ba da zengé lá bé lígílígí lε a dé ba gbɛ́bié tuuló perεε a tɛ́ne póɔ́ kyɛ́ boɔ́rɔ nyooretáá yel-eráa ná ba náng na dé di né a nyooretáá ngá.
A naneng da wa táɛ́ lá ka gbɛ́ε ané gbɛ́bie méng wuli ba nyooretáá yel-eráá. Báná da yelí ká ba dení wáá lá mɔlɔ́ lɛ́. Ba da yeli ká núúri taá a engɛ́ zaa yí né a manwuoráamá lambórí kangá a gange gaa a lambórí kangá. Bong méng dambólí yɛ́lɛ́ lá lɛ́, ka núúri poore teɛ́re kyɛ́ kyóóre. Pãá wa nyɛ́ yɛ́lɛ́. A endaa nandaare zaáng da leε tiili túlímó. Núúri da kyɔgé la tengɛ́ ka nímíe sígí mará téngɛ́ a bá la nyɛ́rε zié, ka úúrúng kpε nyɔbogó ka ó kyérɛ́ kyɛ́ ka gbɛ́ε ané gbɛ́bíé dó láárá sazung. Lɛ́ lá ka a beε̃ó la wúúri, ‘nyayo juu’ a te lange né yíélung:

Nyanyo Nyanyo juu
Hakuna matata
Fuata Nyanyo
Hakuna matata
Turukeni angani

Kyɛ́ a lammó demé da írí lá nímíri enge núúri ané kpangkpamá engɛ́ a teεrɛ́ ba pooreng; ká kyɛ́ a nóba báma eng nááne da wulló ba menné né ba yelbange toori pampána pampána ngá, kyɛ́ déε kóng lá bange ngmaa bíní. Núúri nang sɛ́re bóyi bóta lá ka á ngmɛrɛ́ kpɛ́llé ne a náng ɔɔrɔ́, ka kpangkpamá máng gyεnge kyε mííné, pampána ka endaa sígí lá tengɛ́. Núúri da pεnnεε lá kyɛ́ lá iri a na é nyɛ́. Ngáa ba da yaaré lá a nubié ka á na tí téngɛ́ kpéɛ́ngáá kyɛ́ a núbidááre yóngí lá da tõɔ́ dɔllé. stamped the ground in approval and solidarity. Arms raised their hands to protest this unsportslimbship, conveniently forgetting that they had started the game.

Ba da yeli ká ká bá da torikó, kyɛ́ a nóbá da bá sage bónso ba yeli ká a lε éébo póɔ́ ka gbεε naa ang póɔ́ lá. Gbɛ́ε meng lááré da táɛ́ lá. Ba da pɛ́nge lá kɔkɔ́ holoholo yí nóɔ́re zíé a la lááré pɔge núúri kɔkɔ́kíéluu ná ba náng da la né bá. Núúri náng da wongi a e-láábó ngá a da maaleng náré lá múní lange né bá kũú ané ba báábó zaa kyɛ́ táá a endaa tá né ziyuo. Ba da bá tõɔ́ zεle gbɛ́re gba. Kpangkpamá ané núúri da yɛ́ε ba zaá, a fãa kyɛ́ dáa bare. Gbɛ́ε méng pɔ́lóó da uuró lá né ba náng na wulí ba fangá náng tá óná. Gbɛ́ε da lanná zεllɛ́ la a toɔrɔ́ irí, a máng wa tasógá zíɛ́re fẽẽ, a wa te lange né zóóbu, a várá duoro sáa kyɛ́ kyoɔnɔ gεrɛ́ leré nínge kyε ka a endaa bá le a áma kangá záa éébó sánga. Gbɛ́ε zaá nang da be a lammo zíé méng da piré toɔrɔ la téngɛ́ a na téɛ́ ba meng dɔ́gérébá. Lε la ka kpangkpamá lááré núúri a yeli ká déεne sóbíri bá e a lɛ́ kyɛ́ yinni ká banang dange pííli a lɛ́. Amá, ba zaa, te lange ne a lammó noba zaa, da nyɛ́ lá yelséɛ́le kangá a kpangkpamá móɔ́bo na éngε. A endaa tuóbú na póɔ́, wagére na a nubidááre náng da dɔlle da gyɛ́nge are lá o yongí, a bá lange né a núbie kyɛ́lɛ́ɛ́ ná. Gbɛ́ε náng da wa gaa naa kyóngí ba lááré na lá ka bá la maaleng nyɛ́ yélí kangá; a náng da e nga a núbidáá gyɛ́nge yííbu nga la da só ka a núúri bá nyɛ́ fangá a núbidáá ná kyɛ́ ana éng lá da songe eε mare a téngɛ́. Bóng méng yelpuorí la ngá? Maale faamó lá wa leε fangá dóge.

A da te tá lá bebíe anúú kyɛ́ ka a endaá nandaaré nang ngmeεrɛ́ nɔ́kpéɛ́né a na nyɛ́ bánáng náng lá di a nyooretáá ngá. Ba da mɔ́ lá ba móɔ́bo záá kyɛ́ ba bá tõɔ́ wuli néε nang di. A nandapárɛ́ɛ́ ama kangá záá da taá lá yelkangá o náng bange éébo yemengɛ́ ká a wuli ka kangá záa kong tõɔ́ are o yongí. Teɛ́rong zulung demé da yɔ bonná lá, ká a endaá moɔ éng lá buo? Ba nyɛ́ɛ́ la ka a endaá lá ba záa lange taa; ba yɔ́ kpɛ́ kpε lá táá. Nandaá zaá sénge ká o máng tonge ó toma velaa ka ba záa tómá táá serɛ́.

Ba náng da ba boɔ́rɔ, ka bebíri kangá, ká bá la nyɛ́ a nyooretáá ngá tɔ́ béé ka nandaá kangá tá la wa gáré o tɔ́ gbɛ́re na, ba záa da langé lá nóɔ́re a yeli ká a yí lɛ́ dááre gεrɛ́ ká a sénge ká a endaá mang are dendengé, a kyɛ́nε ka gbɛ́ε oɔnɔ́ téngɛ́ kyɛ́ ka kpangkpamá bé sazú. Endaá da sagεε lá né a yelbíri nga kyɛ́ yeli ká o na mang vɛ́nge lá ka bibílé vú, a kyɛ́nge gbɛ́ε anááre, a tá yinni o páré yííbu zíé.

Ngáa ka bá da póngí a tómá; gbɛ́εng só a na túó a endaá zaá, kyɛ́ ka ónáng wa tá o táábo zíé núúring só a tómá zaá náng kyaare tontombómá máálóó ané a dé tonge né tómá. Gbɛ́ε tómá da lá tuóbú kyɛ́ núúri só ka á bɔ́ bíndiríi ko nóɔ́re. Nyemɛ́ lá so ká ó ɔɔ bómá, a dáa ko kɔkɔre ka ó vɛ́nge ka á tá póɔ́. Póɔ́ ná ngmɛ́nné lá a kyoore íri bónsonné ká á lɔ́nne a endaá lambóé zaá. Áná puoríng, póɔ́ na dáa lá a pipíréé ná enge sageré pεbíli póɔ́, ka a endaá kyíri a bare koɔle póɔ́ béé ka bá ũũ a ká á kuoli á tenggáne. Teeré na búli lá a baa a wɔ́ngé ka núúri pɔ́ré a íri a miné enge nóɔ́ré póɔ́. Ába, lɛ́ ka nyɔvóre yeltárre yɔ́ gɔlle gɔlle.

Ba gba da póngí lá deεné deɛ́mó ané nímípεle yeltárre méng; ká yíélúng ané lamaale da e nóɔ́ré tómá. Ka zóóbú ané bɔ́lngmε e gbɛ́ε tómá. Ané ká gbɛ́ε lá da máng tuo núúri zoró ne kyɛ́ núúri bɔlngmε da e lá núúri tómá. Zozo yεlɛ́ng, gbɛ́ε lá da só zíé. A endaa nandaaré tómá pómmu nga vɛ́ngɛ́ɛ́ lá ka endaa gyege, hááli ka dónné záá póɔ́ zubɛ́róng kóng báng tá ó; ka a yága, kpéɛ́ngáá béé a sonnóng póɔ́ gbá lá.

Amá a nandaaré da nyɛ́ɛ́ lá, ká ané ka ba póngí lá a endaa nandaaré tómá, kyɛ́ a lɛ́ nang na báng táá lá beeltáá. Zú na teɛ́re ká o bezíé ná o náng bé ná, ká oná lá gánge gbɛ́ε náng bé téngɛ́ng béé ká óná lá a nandaare ná zaá náng bé téngɛ́ng naá, kyɛ́ ká bá e o gbanggbááre. Ba da wuli ká ka ánáng wuli ká fangá yɛ́lɛ́ lá ka nandaaré ná zaá náng be zu puling zaáng séngé táá. A lɛ́ ná ba da engɛ́ɛ́ nóɔ́re ká ka nandaa zaáng wa kpε noɔ́ béé tuó póɔ́ ká o na lɔ́nné lá a nadaare zaá. Ba da kpãã lá Nóɔ́re ká ka ónáng máng wa háa na yéli yɛ́lɛ́ ká ó tá máng yelí ka ‘o’ ká ó máng yeli ká ‘te’. Ba da nyɔ́gé lá yíélúng ngá:

Te endaa yíríng
Bɔé bɔé kyébé
Te endaa yíríng
Bɔé bɔé kyébé
Te tona kórɛ́ɛ́ taa
Tenée la tenée
Te toná kórɛ́ɛ́ táá
Tenée lá tenée
Te toná kórɛ́ɛ́ táá
Zelé lá te nɔ́túúró
Vɛ́nge ka té nyɔ́gé táá
Lɛ́ ka endaa na mɛ́-kpε
Vɛ́nge ka té nyɔ́ge táá
Lɛ́ ka endaa na mɛ́-kpε
Nɔ́lange lá veɛ́lóng
Noɔ́reyéníng gεrɛ́ né tómá
Ka endaa mɛ́ kpε
Noɔ́reyéníng gεrɛ́ né tómá
Ka endaa mɛ́-kpε
Noɔ́reyéní lá fangá.

A yíélúng da leɛ́ lá ba tenggáne yíélúng ka ba yiélé wa tá zenε. A lɛ́ ngá lá wulló nénsaalá ané dónné béé bánáng náng bá sage ne dendengé árébó tɛ́ɛ́tεε.

Ané ká a donggbɛ́ε anááre nyɛ́ε a áma zaa kyɛ́ áná bá sage na tú a yélí ngá puorí. Yíélung yíélí bá táá kpεzíé a kyε. Noɔré tómá lá bóndirii dííbu; yíélúng nááné, ká bá nyɔ́ge. Ba da bingí lá ba méng dompolle kpaaróng a mare ba lesiri a ba táá na léɛ́ré bá éébó.

Ka nénsaalbáng wa zanne yɛ́nge yí a endaa nandaaré yelbíri ngá póɔ́ ba nyɔvóre máng kyɛ́nɛ́ɛ́ velaa, kyɛ́ ka bánáng wa nyɛ́ a endaa ká o né zu waá dátááré náng yí támmó, ka kangá zenge o tɔ́ zu, ba né ba yɔ́ɔ́miné donggbɛ́ε anááre náng bá sage né dendengé iri árébó te pɛ́ré lá táá.

The translation is done in the form of a parallel-text. The idea of parallel-texting is based on a linguistic and literary theory developed by Kofi Dakoraa called Parallel Text Theory which states that in a bi-lingual and bi-literate (or multi-lingual and multi-literate) environment, for more effective and optimal knowledge and information dissemination, users of language produce contiguous texts in at least two of the languages within the bi-lingual and bi-literate environment.
Read via the parallel-text

Read the English translation – The Upright Revolution: Or Why Humans Walk Upright by Ngugi wa Thiong’o

Professor Kofi Dakoraa is the Director, Global African Diaspora Studies (GADS) Research Platform, and the Chair of Languages and Literatures at the University of Vienna’s, African Studies Department.

Mark Ali, is a Lecturer in Dagaare language at the University of Education, Winneba, Ghana.

Ngugi wa Thiongo, é lá Bɔrefɔ́ yelzánne karegyúu kpóngi a bé California univéníti pampána. Ba dɔgé lá Irvine kóɔ́rebá yíríng yuoní 1938 Kénya póɔ́. O gaá lá Makandura ane Kinyogori perámere sakúe. A yí bé gaa Alliance High School, a zaa Kénya póɔ́. O la gaá lá Makerere University College (náng da waá University of London ulee kangá) náng da bé Kampala Uganda póɔ́, a dé University of Leeds, Britain póɔ́. O nyɛ́ lá dɔ́ɔ́taré zɛ́gébó gáma píé a yí univenítirí nang bé Denmark; Germany; Britain; New Zealand; America ané Africa póɔ́. O é lá a nénzεgeraa na kánga náng poɔ a kpaarong America Academy of Arts and Letters a kyε be American Academy of Arts and Sciences. A karegyúgí ngá wáa lá teε- puori-teε-nínge gánsɛ́ge lambóring; o bé lá gánsɛ́ge ulli áma póɔ́: yelyágesɛ́gére, deεbange, yelmóɔ́le yelpéɛ́rɛ́, gándɛ́nne, gánzanné ané langkpeεróng yeltárre. O gáma miné lá; ‘Devil on the Cross; Matigari; Wizard of the Cross, (Gikiyu gáma o náng leεre gaa né Bɔrefɔ́ kɔkɔ́réng).