Now Reading
Ma ɣef teddun yemdanen s ibeddi

Ma ɣef teddun yemdanen s ibeddi

Tamazight

Salem Zenia

Zik n zik, imdanen llan d amured i ttmuruden, teddun ɣef ifassen d iḍarren, am nutni am iɣersiwen nniḍen ittmuruden ɣef kuẓ yegwmamen. Amdan ittɣawal ugar n uwtul, ugar n umayas neɣ abuyic. Iḍarren d yifassen ur ggugen gar-asen am igmanen nniḍen n tfekka : ɣur-sen tiwermin isnefken, tuyat d taɣmiwin, tiɣemmar d yifadden, tiwetẓa d yifassen ; ifassen d yiḍarren fell-asen semmus iḍudan d semmus n tfednin i yiwen, d waccaren ɣef yal aḍad d tal tifdent. Ifassen d yiḍarren medrarin fell-asen semmus iḍudan d semmus n tfednin, deg udebbuz ar taleṭṭaṭ, di tefdent tameqqrant ar tameẓyant. Ussan-nni adebbuz inteḍ ɣer iḍudan nniḍen, am tefdent tameqqrant tenteḍ ɣer tiyaḍ. Ifassen d yiḍarren ttemyinin gar-asen arraw n watmaten.

Ttemyalen gar-asen i usiweḍ n tfekka anida tra ad teddu, ama ɣer ssuq, ɣer tḥanut, ad tali s addag, ad tali s adrar, neɣ ad d-tader, neɣ ɣer yal tama i ɣer tra ad tekk. Ula deg waman ttemyalen akken ad tifrir tfekka ɣef aman, ad teddu ɣef aman neɣ ad teɣḍes. Gan d imagdayen, d igiddiwen, gar-asen. Zemren ad d-reḍlen yerna ad sqedcen neɣ ad seddun tawuri n yegmanen nniḍen am tin n yimi s imesli ines, tin n umeẓẓuɣ s tmesliwt ines, tin n tinzarin s ukḍu ines d tin n wallen s yiẓri nsent.

Anya nsen d umsefhem yellan gar-asen sekkren tismin i yegmanen nniḍen n tfekka. Rfan fell-asen, ggumman ad sen-surfen imi i ten-terra tmara ad sen-reṭṭlen timusniwin nsen ɣas akken d arraw n watmaten i llan. Usmen ɣef ifassen d iḍarren imi d nutni i ten-ittawin, imi d nutni i ten-isenwiwilen. Bdan sɣamayen-asent i snat n tyugwin-a : ifassen d yiḍarren.

Yekker yiles isuter-d taxazzabit ɣer wallaɣ, yundi-tt imir imir. Yebda itetter, ittsuɣu, isteqsay, ɣef tezmert-a lan ifassen d iḍarren ma s tidet tella. Isteqsay anwa deg-sen i d anezmar. Arraw-nni n watmaten : ifassen d yiḍarren, ur ǧin nudan ad issinen anwa izemren ad yeg kra neɣ ur izmir ad yeg kra gar-asen di sin. Kkren reḍlen-d imesli ɣer yimi bdan ttsuɣun ula d nutni, qqaren : ur yelli win yellan d axatar ɣef tfekka nnig-sen nutni. S akkin qqaren anwa deg-sen i ibedden ɣer yiman-is. Iɣallen bdan ttzuxxun s iḍudan iɣezfanen iguṭṭmanen n ifassen nsen, kkaten di tfednin: d tuccmitin, d tiwezlanin d tizuranin. Tifednin si tama nsent rrant tiselqab, wwtent-d deg iḍudan usdiden yusren aksum amzun d imelluẓa. Wwin-tt akken, ttemlaqaben ayen din d ussan ar almi ttgammin tikwal ad seddun tiwuriwin nsen akken iwata. Taggara tuɣal d taluft n tnezmart, kkren ssutren deg yegmanen nniḍen n tfekka ad frun gar-asen, ad ten-frun.

Yekker-d yiles yenna : tifrat-is d timsizzelt. Iger-asen-d timsizzelt, takti ters fell-asen d tirni. D acu-tt ? Kra nnan d imenɣi — ad yennaɣ ufus d uḍar. Wiyaḍ nnan yif-it wurar s wefru, neɣ urar n takurin, tazzla neɣ urar n tiddas, maca ula d yiwet di tikta i d-fkan ur teffiɣ fell-asen, ugin-tent imi ta ur s-zmiren ad tt-salin, ta tusa-d nnig tezmert n yiwen gar-asen, n wa neɣ wayeḍ. I tikkelt nniḍen d iles i yessutren awal i wallaɣ, i s-d-yufan tifrat. Yal agman n tfekka ad icqirrew s nnuba. Ifassen d yiḍarren mtawan.

Tamenyugert ad d-teḍru deg yiwen ugwni di tlemmast n teẓgi ɣer tama n wasif. D tirni igmanen n tfekka ṭṭfen addud ma ɣef i d-iḍerrun neɣ kra izemren ad yaɣ tafekka skud igmanen ines gren iman nsen deg imenɣi deg agwens ines. Allen unant yal tiɣmert yellan di teẓgi-nni ma ɣef i d-iḍerrun neɣ i d-ittnulfun. Imeẓẓuɣen smaccwen ad slen i yal imesli i d-ittawi waḍu, inzaren fersen tafriwin-nsen ad kḍun yal tujjut n kra n tmeḍrurt zeglent wallen ur tt-ẓrint neɣ zeglen imeẓẓuɣen ur s-slin, ma d iles iṭṭef addud ad isuɣ neɣ ad ilaɣi: “ɣurwet iman-nwen”.

Aḍu issaweḍ isali n tmenyugert ɣer yal tama di tamiwin yellan di teẓgi, deg waman neɣ deg uzwu. Imruruden ssawḍen-d d imezwura glan-d s tseḍwa tizegzawin ittusemma aql-aɣ nusa-d s talwit. Agraw d aberqac yella deg-s uɣilas, amayas, izem, abuyic, ifis, illew, amdeɣ, alɣwem, tafunast mm-acciwen iɣezfanen d uzger s wacciwen ines iqermaḍen, izerzer, amellal, agerẓiẓ, inẓed, aɣerda. Imezdaɣ n waman am : ubanɣu, aslem, aɣucaf, sḍalen-d ixfawen nsen ɣer yiri n waman ma d tidefrin nsen zzrent deg wasif. At sin iḍarren am : yinhil, tasekkurt d ṭawes, ttejqelliben kkaten s wafriwen, igḍaḍ sčewčiwen ɣef addagen, ma d ibẓaẓ ttawin ccnawi. Tissisin, ijirmḍen, times-wwaḍu, timigziwin, ttmuruden ɣef tmurt neɣ ɣef addagen. Tata tteddu yiwet yiwet, s uxmat, s tuffra, ma d amulab ittazzal kan i t-ittawin ɣer tama i t-id-ittarran ɣer tayeḍ. Ibki, acimpanzi, aguril, neṭṭwen si tseṭṭa ɣer tayeḍ, ula d addagen d yidurna ttnuddumen si tama ɣer tayeḍ, kennun, ttbeddaden s nnuba.

Ikker yimi yendeh ad tebdu temsizzelt s yiwet n tezlit :

    Ad neg aya akken ad nefreḥ
    Ad neg aya akken ad nefreḥ
    Ad neg aya akken ad nefreḥ
    Acku nekkni merra
    Nusa-d seg ugama

Iɣallen d yiḍarren gullen ar d mtawin s wayen ar ad d-iffɣen si temsizzelt. Ur ttilin wurfan, ur ttilint tgalliwin, ur yettili usunded neɣ arway n wurar.

Iɣallen nedhen s ucqirrew : sersen taqejmurt n usɣar ɣer tmurt i uḍar ayeffus neɣ i uzelmaḍ, neɣ di sin yid-sen, ad mlamin ad tt-id-ddmen imir ad tt-ḍeggren akkin. Iḍarren zemren ad mcawaren gar-asen, zemren ad seddun tifednin nsen yiwet yiwet neɣ i merra, ɣer yal tama, akken ad awḍen s iswi nsen : tuddma d uḍegger n tqejmurt. Mlaman-as, ad tt-ttin, ad tt-deggren, zzin-as, kkren-as amek ar ad tt-refden, ar taggara ggumman. Kra neddben, kra deggren, kra mlaman, staxren-tt imimuc ɣef anida tella ters. Mi walan tagnit akken, kkren iḍudan ssutren-d imesli ɣer yimi akken ad ḍsen, ar deqqal ḍsan, ḍsan, ar almi ṛwan taḍsa. Iɣallen imuraren, teddun s unerfud uqerru amzun d timsizzelt n tfulki, skanen-d tiddiwin nsen tusdidin, nutni s ttawil nsen kan, ur knin ur grarben, ddmen-d taqejmurt-nni ḍeggren-tt akkin di teẓgi, dɣa yuli-d imesli n usgedhi ger imeshanayen d yexsimen nsen yellan dinna. Rnan mlan-asen-d tisfuggurin nniḍen : kkren fernen ijdi ɣef rruz di tedwat, snin tisegnatin, sfuggren-d tijerrarin i usiweḍ n iqejmuren iẓayanen, sfuggren-d ixtucen wwten deg igenni ssawḍen-ten ar wanida ur ttawḍen, gan isillifen, isɣalen, gan ayen ur zmirent ad tgent tfednin ula di targit. Iḍarren ur zmiren ad qqimen, ad sikkiden, ad ttawin lewhi s wallen, ɣef uhanay n warraw n daddat-sen usdiden. Iɣallen yellan gar imeshanayen wwten llir d uceqqer i usebɣes n iɣallen i sen-yernan deg unezgum i iḍarren. Ɣas akken, iḍarren ugin ad fken mayna, ɣas yuli-ten-id uɣilif, tifednin timeqqranin jerḍent deg ijdi ttnadint ad d-afent ttawil akken ad ilint d timezwura di temsizzelt.

Taggara tewweḍ-d nnuba n iḍarren d tfednin ad cqirrwen. Acqirrew nsen fessus i sen-nnan. Ifassen ad awin tafekka s timmad-is seg iri ɣer yiri n ugwni. Akka i d tibbuhelt i nnan iḍudan s utihi d tebzegt. Kra din di tfekka yetti, ifassen nnulen akal, allen wwḍent ar wakal tettwargel-asent tmuɣli, takka tekcem s anzaren taggara ar neṭṭzen kan, iḍarren d tfednin ttenherwalen deg igenni : imeshanayen ttsuɣun dɣa cennun : nyayo juu.

    Nyayo nyayo juu
    Hakuna matata
    Fuata Nyayo
    Hakuna matata
    Turukeni angani

Ma d tamuɣli nsen ɣer ifassen d yiɣallen kan. Igmanen n tfekka yellan yakan d utwilen ur ssawḍen ad ddun ula kra n isurrifen. Gren kan kra n tsurrifin dɣa ifassen bdan ttsuɣun si tesnen. Iɣallen nherwalen, mderkalen, bran-as i tfekka teɣli. Sgunfan kra, uɣalen kkren tikkelt nniḍen. Tikkelt-a celxen iḍudan iman nsen akken ad ṭṭfen deg wakal, maca anagar idebbuzen i izemren ad celxen iman nsen. Kkren ad rren iman nsen d tasegrarabt dɣa gguman, imi ma ur ttekkin iḍarren d awezɣi, dɣa ḍsant daɣen tfednin fell-asen. Sutrent-d aneqneq n teḍsa ɣur yimi akken ad tifrir teḍsa nsent ɣef tinna n iḍudan igan taḍsa taṣadit. Iɣallen mi walan akken tabzegt nsen rfan, kkren ad ssiwḍen tafekka ɣas ur zmiren. Ur tt-semwawlen ula asurrif. Ggumman, ifassen d yiḍudan fkan mayna.

Iḍarren burrfen s yigan nsen : bedden, uzzlen, qluqlen, jqellben, neggzen, ur teɣli tfekka ula tikkelt. Iḍarren merra n imeshanayen teddzen akal d tabdadt ɣer tama nsen. Iɣallen refden ifassen nsen i ucetki ttun d nutni i d imezwura i tt-id ibdan.

Merra dinna, ula d imeshanayen, gren tamawt yella kra yellan ɣer iɣallen : idebbuzen-nni icelxen i mi kkren ifassen ad awin tafekka qqimen akken bḍan ɣef iḍudan nniḍen. Igmanen n tfekka niqal tcuf-iten-id teḍsa i mi gren tamawt yella wayen nniḍen, beṭṭu n udebbuz ɣef iḍudan i iɣillen d akraf ara sen-d-yernu yuɣal d tazmert i sen-d-yerna, tazmert n tummẓa. D acu-t waya ? tizelgi tuɣal d tafulki !

Ameslay i d-yellan ger igmanen n tfekka akken ad d-fernen anwa i d amezwaru yekka semmus wussan ; yekka azal n wayen yellan n tfednin d iḍudan ɣef yal agman ama d aḍar ama d afus. Kra mmeslayen ggumman ad d-kksen anwa i d amezwaru yerna ur ittili fell-as wawal. Yal agman yessen ad yeg ayen i s-isnefk ugama, wa ur izmir ad yili ma ur yelli wayeḍ. Imir yekker umeslay annect, yal wa isfelsif si tama-s : ttren iman nsen ɣef tfekka amek tga, rran i iman nsen, afen tafekka d nutni ma ddukklen, wa iger deg wa. Yal agman di tfekka isnefk ad yeddu akken iwata akken ad ddun wiyaḍ akken iwata.

Akken ur d-ḍerrunt temsizzal am ta ar zdat, kkren nebḍen yegmanen n tfekka, nnan : s ya d afella tafekka ad teddu s ibeddi, iḍarren ad rsen ɣef tmurt, ifassen deg igenni. Tafekka tezmumeg ɣef yinbiḍ i ɣef mtawan, maca yunef i yerban ad mrurden akken ur tettun aẓar nsen. Bḍan tawuri gar-asen : iḍarren ad ttawin tafekka, ma d ifassen ad skaren tawuri, ad ttawin imassen. Iḍarren ad ttawin tafekka, ifassen ad sfugguren yerna ad ssawaḍen tagella s imi. Tuɣmas ad ttfeẓẓent ad berrunt si tgerjumt s adis. Akerciw ad yeẓẓem kra yekkan fell-as, ad isum tafrart ad tt-isukk di tregwa d yiẓuran ɣer yal tama di tfekka. Taggara ad isuffeɣ ukerciw icerwan-is ɣer tzuliɣin. Tafekka ad ten-tessiweḍ ɣer yeqwiren neɣ ad tent-tzuzer i wakal ad iftutes. Ad kkren yemɣan ad d-gren igumma, ifassen ad d-kksen deg-sen ad ten-gren deg imi. D ta i d tuzzya n tudert.

Ula d uraren bḍan-ten akken iwata : ccna, taḍsa, awal, fkan-ten i yimi ; tazzla, urar n takurt fkan-ten i iḍarren ; urar n takurt n ufus fkan-ten i ifassen, ma d iḍarren ad rnun daɣen tazzla. Addalen nniḍen, fkan-ten i iḍarren iman-nsen. Beṭṭu n twuri yerra tafekka n umdan d tamacint yeskaren igan ugar n ufɣul deg iɣersiwen.

Igmanen n tfekka ẓran ɣas akken mtawan zemren ad d-nnulfun imennuɣen gar-asen. Ixf n tfekka yezmer ad isemɣwer iman-is ɣef iḍarren iteddun ɣef wakal neɣ ad yerr igmanen nniḍen yellan ddaw-as amzun d iqeddacen-is. Nnan adabu lant d tirni ama d ixf ama d igmanen nniḍen n tfekka ; ɣef aya i rran isegli d lferḥ n yal agman n tfekka ad ten-ttawḍen merra. Ggullen deg imi mi ara isiwel ad yini : aya d waya di tfekka inu, ad isiwel ɣef tfekka s timmad-is, ur yettarra iman-is d netta i d bab-is.

Cnan :
    Di tfekka nneɣ
    Ur yelli uqeddac
    Di tfekka nneɣ
    Ur yelli uqeddac
    Nekkni i nekkni
    Wa iqeddec ɣef wayeḍ
    Nekkni i nekkni
    Wa iqeddec ɣef wayeḍ
    Iles taɣect nneɣ
    Ṭṭef-iyi ad k-ṭṭfeɣ
    Nesker tafekka tudwist
    Ṭṭef-iyi ad k-ṭṭfeɣ
    Nesker tafekka tudwist
    Tafulki d tadukli
    Nesdukkel tawuri
    I tfekka tudwist
    Nesdukkel tawuri
    I tfekka tudwist
    Tadukli d tazmert nneɣ

D ta i d tizlit n tfekka. Tafekka tcennu-tt ar ass-a, d ta i yerran imdanen mgaraden d yiɣersiwen neɣ wid yugin tagrawla n tiddi.

Ɣas walan ayen yeḍran, imruruden ugin tagrawla n tiddi. Ccna-a ɣur-sen d tikerkas. Imi imugg kan i wučči ur imugg i ccna. Ddan d llem n wat wansayen iqburen n ugama, qqimen akken ur ǧin sneflen tiɣara nsen.

Asmi gren tamawt yemdanen s twuri n yal agman n tfekka, sdukklen tawuri nsen. Maca mi ttwalin tafekka d yixf kkren s amennuɣ, wa yekkat ad yekk nnig wayeḍ, dinna ɣas ini imdanen ttadren-d ɣer watmaten nsen iɣersiwen yugin tagrawla n tiddi.


Salem ZENIA was born in Kabylia (Algeria) in 1962. He is amazigh (Berber) writer, poet and novelist. He studied journalism and in 1998 he founded his own newspaper Racines/Izuran, a French/Berber bilingual.

He has published the poetry collections and novels. In 2008 his first book was published in Algeria, a collection of traditional stories. Defender of the rights of the Berber people and victim of linguistic and religious persecution, Salem currently resides in Barcelona, welcomed by the Catalan PEN within the Guest Writer Program. But even in exile, he still continues his struggle for human rights sharing with people from the entire world the right to be free and different.

What's Your Reaction?
Excited
0
Happy
0
In Love
0
Not Sure
0
Silly
0
Scroll To Top