Gȋtumi Kia Mundu Kuthiĭ Arũgamite

Kiembu

Doreen Nyaga

Tene tene muno andu magendaga na njara na maguru. Nwatĩ tikuthĩ na marũ. Vĩndĩ ĩo andu maĩ na ĩvenya gukĩra mbuku na gĩtang’a kana munyi.  Cĩĩga cionthe cia mwirĩ ni ciendanĩte mũno na kurutithania wira wega. Nwatĩ njara na maguru, nĩ ciendanĩte makiria tondu cieonaga ta ciarĩ mathatha. Marũngo macio mavanene mũno kimumbire.     Gituro na nthunũ; kigokora na ĩru; nthung’wa na nyuniro ya njara. Rũvi na gitende;marũngo mau meonaga mari erika rimwe. Wa njara wa njara, yari na ciara ithano na ngunyu ithano wa cia maguru. Wana mwarĩrĩe wa ciara nĩ wavanene. Kĩara kirĩa kĩnene mwena umwe na karĩa kanini mwena ucio wĩngĩ.  Vĩndĩ ĩo Kĩara kiu kĩnene kĩa njara kĩavanene na kĩa kũgũrũ na kũkũvĩrĩrĩa cĩara ĩcio cĩĩngĩ.

Njara na Magũrũ ciatethania kũkũa mwĩrĩ gũũtwara mugundarĩ, thokorĩ kana gucera; kunukĩa na kũnyũrũrũka ĩrimarĩ kana gũtwa na kuma mĩtĩrĩ. Wana  marutanagithia kutethia mwĩrĩ kuthambĩra maarĩ, kuerera, na kuthĩĩ kimindiĩ. Mekaga maundu mao na kwaria na kwĩgucana. Wana rĩmwe ni mavoaga utethio kuma ciiga icio ciingi; kanyua na migambo, matu kuigwa, maniuru kunungira na metho kuona. Maguru na njara metanaga muru waia. Vau nivo vaumire nthimo “muruwaia wa mundu ndaimagwa nyinyi.”

Kuthondeka gwacio kwa maundu na ngwataniro mbega yatumire ciiga icio ciingi igie na wiru. Wiru niwagiririe ciiga icio kuona maguru na njara nicio ciamavotithagia kwika maundu maria itavotaga kwika. Niundu wogwo ikiambiriria kuciukirira.

Rurimi nirwavoire utaro kwi utombo na rukiambiriria muvango wa vau kuiyugithia na wara; wee! Maguru na njara i, niariku makiritie aria engi vinya? Wanakorua vindi io ingi itiatindanagira na kumenya nu wainavinya kukira uria wingȋ, igikovia migambo kuma kũri rũrȋmȋ na ikȋambȋrȋria kwȋgana ikiugaga cȋȋna vata gũkira ciȋga icio ciingi. Nevenya macindano makȋambȋrȋria mamuthako gukȋra urȋa wȋngȋ. Magũrũ makiũga nimo makũaga mwȋrȋ na njara ikirega ȋkauga nicio ciarutaga wira uria munene. Njara igȋtȋa nȋ gucekeva na uraca wa ciara ciake na kũnyarara ũrikũ na ũkũvȋ wa ciara cia magũrũ magȋcȋȋtaga;kakũvi kanorũ. Namo magũrũ makanyururia uceke wa ciara cia njara magȋtaga muceke muvutu. Mbara ȋno yathȋȋre mithenya mingi nginya wȋra ukȋambȋrȋrȋa kũrema. Nȋvo kȋũrȋa kȋa nũ wainavifinya gũkȋra ũria wȋngȋ kȋambȋrȋrȋe. Makȋũrȋa ciiga icio ciingi imatethũranȋe.

Rũrȋmȋ nȋrwaũgire magũrũ na njara ȋthimane vȋnya. Rĩu nĩ rĩĩciria rĩega, magĩtĩkania na rĩo. No nĩ mathimana atĩa? Amwe makiuga makindane. Wa  kũgũrũ kũmwe na njara imwe. Kava ivenya, engĩ makiuga; ka, kava kũrua na mbiũ; kuikia tũmĩvira igũrũ; kũtha cessi kana  kutha na ndama, nwati icio cionthe ikĩregwo tondũ gũciĩkithia ti vũthũ. Rũrĩmĩ rũkĩvoya ũtaaro kwĩ otombo na rĩkigia na rĩciria rĩngĩ. Wa ciĩga cikĩrie njata, ciĩga iria ciingĩ njata itharie. njara na magũrũ makĩtĩkĩra. Makĩrwo wa mwena umame ũgĩciragia uvoro wa gũtharithania njata.

macindano mekĩkĩire kĩvarori mũtitũri, vakuvi na runji. Ciĩga cionthe igĩkara irangirite mwĩrĩ ndũkaimĩrĩrwe nĩ ugwati vindi io njara na magũrũ ciang’ang’anaga. Metho makaroria kũraca na gũvĩ; matũ magikara mategete kũigua kamũgambo ka ũgwati  wana karĩ kuraca atĩa; iniũrũ rĩkigiria mamira, niguo rĩnungĩre ũgwati ũrĩa ũtanonekaga nĩ metho kana kũiguiwa nĩ matũ; naruo rũrĩmĩ rũgikara rwĩvaririe gũkaa, kuga mbu, kana kugĩrĩria.

Rũkungi nirwatambiriendeto icio cia macindano kuonthe mũtitũrĩ, rĩerarĩ, na maĩrĩ. Nyamũ cia magũrũ mana ikĩcomania vo, nyiingĩ cia cio inyitĩte mathangũ, kuonania irauka na thayũ. Yarĩ mbica ya magegania ya marangi ma nyamũ cionthe cia kĩthaka: ngarĩ, mũrũthi, njogu, ndwiga, ngamĩra, ng’ombe na mbogo cia mbĩa ngvĩ na ndaca; nthia cia mĩthemba yonthe; mbũkũ, mbuko na ngaara. Nguũ, ing’ang’i, nthamaki ngurani, ciomĩrĩtie ciongo, igatiga mĩrĩ ĩo ĩngĩ maĩrĩ. Ciũmbe cia magũrũ mairĩ ta nyaga, nganga, na nyarangi (ngũũgũ), ciambararagia mathagu negũrũ  ikitetemaya ikwenda kũmenya nĩa magũcinda. Iconi na cio nwa cibicibi ciĩ mbuari cia mĩtĩ. Ngiria nacio nwa kũina itagũtigithĩria. Mbũmbũĩ, mĩongoro ĩria itai magũrũ na ya magũrũ magana wa na ya magũrũ makiri yathiicaga kũndũ guonthe, nthĩ na mĩtĩrĩ. miriu nwo gũcema ikuvĩririe varĩa mwago warĩ. nthinwa na maguna itiakindagĩria vamwe, ciarũgaga na gũcura mbuari. Ndikathigathi ciathakanagia na ikavungura kũu guonthe. Nayo mĩtĩ vamwe na mathangu yekaraga ĩkĩmamaga mwena na mwena, na rĩmwe kũinaina.

Kanyua nikaambiririe macindanona rwimbo

“tureka uu nigwo tukene 

tureka uu nigwo tukene

 tureka uu nigwo tukene

“niundu tumite vandu vamue 

Magũrũ na njara makĩvĩta nĩ magwĩtĩkania na itua rĩa mwingi, atĩ ũrĩa ũgũcindwo ndakũruta mbara, agome, kana arutage wĩra na uguta nĩ marakara.

Njara  nĩcio ciambire kuvuria; ikĩrekia kamuti vau nthĩ. Tharia njata, njara ikĩra magũrũ. Witikire kucindwa, kana utharie njata. Magũrũ mai moce kamuti kau negũrũ, macoke makate. Watho  wetĩkĩritie magũrũ macokanie ndundu mamenye uria makuvuthira ciara ciao, na njĩra wa yonthe mangĩvota kuoca kamuti na kukate. Makĩgeria gũkagariũra, gũgatindĩka, gũkaringa ruvati; nwo gũkoca neigũrũ, ka, matiavota.. Njara  ciona ũguo iking’aura ikionanagia ucindi na mũgambo wa kũgwatua. Kukituika njara wanacio cioce.

kĩamba kuonania, nyama na ũceke, ta mwĩyonanio wa  ũthaka wamaretete kĩvaro. Magĩcoka makĩoca karũku makĩkaikiakuraca mũtitũrĩ, nginya ciũmbe icio ciingĩ igĩathamia tũnua nĩ kũmakua nĩ gĩĩko kĩu. Moona ũrĩa mamakia eroreria, njara ikĩanjia kũruta tũwĩra tũingĩ twa kuonania wara wacio: magĩtara tũthiga twa mũthanga kuma mbakũriri ya mũceere;magĩtonyia uthi cindanorĩ; makĩthondeke tũkaari twa kũgucia ndiring’I cia miti; magĩcoka makithondeka matimũ na makĩmaikia kũnene, magũrũ monage ũguo ta ciai iroto itheri. Eroreria makĩvũra ruvi rũmatu kũkenera mbarĩ ya njara, ũndũ warakaririe magũrũ mũno. Nwati wana meyonera magegania mau, magũrũ matiakua ngoro. Wana mekaire vau, ciara itungu icorage tũthiũrũru mutheturi, magũrũ nĩ meeciragia kigeranio kirĩa magũikĩria njara.

Ivinda niriakinyire maguru na twara twamo kuvecana (challenge). Yao nimaugire ni nyumu. Njara ikue mwiri  wothe kuma mbari imwe ya kithiururu nginya iyo ingi. Naundu kavuthuathia Ciara cia njara igiciria. Waundu wa kurerwa. Mwili wothe winamithanitue njara inyitite thi, metho maroretie thi matakuvotakuona wega, rukungu rutitonea manyiuru rugituma mativa, maguru makiriera rierari ; nyayo juu eroreli wakiina waugiriritie.

Itende itende  iguru

Gutiri na mathina

Rumiriria itende

Gutiri na mathina

Turuge iguru

Metho mothe ma aria maroretie maĩ njararĩ na ruvĩrĩ. Ciagairia kavinda gatai karaca cĩonanagĩa uvoti wacio itiavotaga guika atia kana atia. makinyo manini njara ĩkirira na ruo. Ruvĩ naruo rukirekia mwiri ukigua .ikivoroka na kugeria riingi. Viindi inyo ikiregia kureka twara tunyite thinoti Kiara kiria kinene gitiakinyaga thi. Ikiregeri, nwatĩ maguru nimangiatumikire kwoguo ikiregwa. Riai ivinda ria Ciara cia muguru kutheka. Ikivoya mugambo murikiru kuma gwi kanyua gukira uriawa Ciara cia njara. Kuigua huguo njara ikirakara na ikigeria ringi gukua mwiri noti itiavota anai ikinyo rimwe. 

Nikunoga njara na Ciara igicama maguru nimakenire na makionia uvoti wamo wa mithako; nimarugire ndugarara making’aria magituraturu matakuguithia mwiri maguru mothe ma eroreria makigikinya thi kuonania mai vamue. Njara igiukiriria niguo irege muthako ikiriganirwa nicio ciambiririe. 

Ciaga ciothe na erorelia nimaonire undu ati Kiara kiu kinene kia njara gitiai vamwe na icio ciiingi.ciiga thu ciacio ciavakuvi kuambia kutheka ikiona undu wingi. Vamwe na Kiara kinene kwithwa gitae vamwe nikiavotithagia kunyita indo giki niki? Ngarari ya kuaga nuriku wa cinda yai ya mithenya itano, nambaya ciaracia njara na maguru. Nimagererie notimakiremwa kuga niuriku wacindire.wakigagia kiega na undu wakio kiumbe guti kiigaKingiavotire gikionga nikiendile kiu kingi. 

Vai makiambiaguiciria na wandaanduku mwiri ni ndui? Na makielewa mwili ni ciaga ciothe vamwe. Wakiga wina vata wakio kiene.

Nigetira gutikethirwe na macindano ta mama ringi nwakinya mangiagirirwe. Nigwatwirirwe cira  ni ciiga ciothe mwiri ugendage urugamite. Magurumakinye thi nacio njara cie rierari. Mwili niwakenirwe ni itua riu noti ciana igitikirua igendage na ciothe inya niguo matikavinganirwe nikuria maumite.ciaganiciagaanire mawira. Maguru mai  makue mwiri, makinya njara irute wira uria wendagwa kuthondekwa na kunyita indo. Maguru mai makue mwiri, itende ciakua njara umĩre uvotĩ wacĩo na ĩve kanyua ĩrĩo, magego makande ĩrĩo na ĩtume mumerorĩ kĩnya ĩvurĩ. ĩvo narĩo rĩoce ĩrĩo na rĩtũme ĩrĩo ĩcĩo ndũmĩre kĩoro nĩgũo mwĩrĩ uĩrũte na wĩkĩe kĩvarorĩ rũngũ rwa mũthetũ. Mũmera nagũo ũkũre na ũciare matũnda. Njara ĩtũe matunda na guikira kanyuari na kiu nikio kithiururu kia uturo.

Nginya mȋthako na ikeno igȋkanua kwina, kũtheka na kwaria gũgȋtigȋrwa kanyũa,kũng’arȋa, kũthaka mũpira gũgitȋgirwa magũrũ na mȋpȋra ya njara igitigirwa njara. Magũrũ maȋmagerie vȋndȋ ya mȋthako. Kũgaania kwaa maundu namo nȋkwavuthirie maundu nginya gũkira nyamũ ȋrȋa nene cia kȋthaka na ũvoti na vinya. Kinya vaũ ciaga icio cia mwȋrȋ nicionire mũvango ũyũ nwa ũrete maũndũ ma wendani na kuvitania. Kiongo kȋ ȋguru nwa kivote kuona takwa gi tongoretie kinavinya gũkira magũrũ niũndu magũrũ makinyete thȋ, kana nikio munene wa ciȋga ciothe icio ci thi ya cio. Ciȋga niciegucanire  ati kiongo na ciȋga icio cȋȋngi ciothe ciana uvoti umwe na nicieganȋnȋte. Gũkȋnyȋrȋria ũndũ ũyũ, rũo na gȋkeno ciegwikaga ni ciiga cȋonthe. igȋkania kanyũa waũndũ kaũgagira mwȋrȋ wonthe

Nȋcia inire

Mwȋrȋrȋ wetũ

Gũtirȋ mũrũti wȋra

Mwȋrȋrȋ wetũ 

Gutirȋ mũrũti wȋra

Gatutethanagie twue gwa twue

Karȋmi nȋ mũgambo wetũ

Nyȋta nani ngũnyȋte

Tũgȋe mwȋrȋ wȋna vinya

Nyita nani ngunyite

Tũgȋe mwȋrȋ wȋna vinya

Ũthaka twi vamwe

Vamwe tuthondeke mwȋrȋ wȋna vinya

Vamwe tuthondeke mwȋrȋ wȋna vinya

Ũrumwe nȋ ũvotani

Rũrũ nȋrwagire rwȋmbo rwa mwȋrȋ wonthe. Mwȋrȋ winaga rwȋmbo rwa kinya umũnthi nagũo nȋyo ngũrani ya mũndũ na nyamũ. Kana aria maregire kũthii marũngie

Kinya uguo cionire nyamu cia maguru mana niciacenjirie ta andu. Kuina kwai kwa magegania . kanyua gakȋaga gȋa kuaria na tȋ kwina.makithondeka marũga na makiuga makaruta wira nakio.

Andu mona kũthoma mwȋrȋ na ciȋga ta kȋndũ kȋmwe mekaga wega. Nwatȋwana mwȋrȋ ta ciȋga ngurani, kȋmwe gȋkȋ vata gũkȋra kȋrȋa kȋngi. Mavananaga ta murũaia cia nyamũ iria ciaregire kiria gitumaga andu mathĩĩ marugamite.

---

Doreen Nyaga is a member of the circle of concerned African women Theologians. She is currently pursuing a master’s degree with research interest in African Tradition Religion And Church history. She was a peer Reviewer of a paper titled “KwaNtonjane”: The indigenous rites of passage amongst amaXhosa in relation to prejudiced spaces: Nobuntu Penxa Matholeni. Stellenbosch University.”