“Ngiyakuxwayisa” Ilotshwe Ngu E.C. Osondu

---

Ungabothenga imota. Ungaboyitshayela. Ungalandeli isixwayiso sokuthola isithupha sokutshayela imota emazweni ungakayifika. Amapholisa akweleMelika awakwazi ukuthi isithupha sokutshayela imota emazweni sikhangeleka njani. Kumbe bayenza angathi abakwazi njalo lokhu abangakwaziyo kubenza bazonde ngamandla. Kawufunu kudibana lepholisa leMelika elizondileyo. Ukutshayela imota kufana lomqanso otshelelayo. Ukutshayela imota kuyinkinga. Ukutshayela imota yikuthola itikiti. Ukutshayela imota yikubona ipholisa likubuza ngesithupha sokutshayela lamaphepha emota. Kungekude nje uzazibona usuphambi kukamantshi ongancengiyo okhangela ngezokuhambelana kwamazwe.

*

Tshiyana lemidlalo eyenziwa ngabantu. Ukungazwanani lokulwa kuyaqala kubangwa ezombangazwe, kubangwa abameli belizwe, kubangwa amantombazane, kubangwa yiloba yini loba kungabangwa lutho nje. Kujayelekile lokhu ukwenzeka ikakhulu ngemva kokunatha utshwala bomhlobo weHennessey le Irish Cream. Omakhelwane batshayela ucingo amapholisa. Amapholisa akubuza ngesithupha sakho sokuzalwa. Khumbula ukuthi wena kawulaso. Ngiyazi ukuthi singabantu abathanda ukuyagida kodwa uma ucabanga ukuthi ngeke waphila ngaphandle kwalokho hamba kuYoutube uzathola indlela zokuzithokozisa zigcwele ukwedlula ukuzithokozisa ongakuthola kuloba yiwuphi umdlalo weNigeria. Akulamuntu oyake abotshelwe ukubukela imidlalo eku Youtube.

*

Hlukana loRashonda, uShenika labodadewabo. Sebake batshada baba labantwana kumbe bajola bephulwa inhliziyo ngamadoda. Bazimisele ukuphindisela ubuhlungu ababuzwayo. Bazadanela phezu kwakho. Bazakuthembisa ukukutshada ukuze bakuncedise ukuthola isithupha sokuhlala elizweni lelo bona bengasoze bakwenze. Ungabi lendaba lezithembiso zabo besithi bathanda ukudla kwalapha. Bazakutshela ukuthi bathanda ukudla okubabayo. Bazakudla imali usale ungelalutho bakuthathele indlu besebetshiyana lawe. Ngaphandle kwalokho babhema imbanje. Bakhangelele ukuthi nguwe ozabe uzithenga. Imbanje ziyadula kweleMelika akufani lekhaya lapho ozithenga ngemali engatsho lutho.

*

Tshiyana loChucks. Vele libizo lakithi lona leli? Kanti vele singathini njengoba yindlela azibiza ngayo. Lizwakala njengebizo lokuzinika leli, kumbe ngu Chuck owolimi lweMelika kumbe njalo ngu Chuks olibizo esilaziyo. Ibizo lakhe kalisilo lodwa elingaqondakaliyo ngaye. Uyakutshela ukthi ulebhizimisi yenshuwarensi yezimota. Lokhu lihaba nje. Ngempela lokhu yikho akwenzayo; uyathenga izimota azibhadalele inshuwarensi edulayo, adinge umgwaqo ongelalutho abezezitshayelela esihlahleni. Eqeda lapho uyahamba ayecela imali yakhe yenshuwarensi abesesenza umdlalo omkhulu. Khumbula engike ngakutshela khona ekuqaleni mayelana lemidlalo yeNigeria. Uyaqhatsha abatshayeli abatsha kulimidlalo ayenzayo. Uyakutshela ukuthi khululeka akulangozi engenzeka. Uyakuthembisa ukuthi ongakwenza yikubopha ibhanti lesihlalo semota ube usutshayana lesihlahla. Omunye wabatshayeli bakhe watshayana lesihlahla wephuka intamo. Lakhathesi lokhe egqoke uhlaka entanyeni. Kudala uChucks engakabi ngumabulala izimota wayehamba edolobheni ngemota yakhe elomsindo yomhlobo weNissan edinga bona labo abatshayeli abangamcabangeliyo njalo abangakakwazi ukutshayela ngendlela eqondileyo ukuze batshayane laye besuka lapho bambhadale imali. Tshiyana laye, kalakuthembeka laloba nga emzimbeni wakhe.

*

Nxa ufuna ukuba lohambo hamba ngeAmtrak. Izitimela zivikelekile kodwa amabhasi alengozi. Ngitsho ukuthi sivikelekile ekuhlaselweni yiINS. Nanku okunye okwenzakala emuntwini engimaziyo. Wagada ibhasi yeGreyhound eyayisuka eChicago isiya phezulu le eNew York. Esilindweni samabhasi eGreyhound eChicago kwakulabantwana ababebanga umsindo. Abafana bakhona babegqoke amajini lezikipa kodwa amantombazane egqoke ngendlela yesintwini yeSomalia. Izikhava ezilamabalabala lezigqoko ezithandelwayo ezenziwe ngotshinda. Kwakuzaba lohambo ngalobo busuku. Ngamahola ambalwa ngemva kokusuka kwebhasi esilindweni sayo ibhasi yakhonela egarajini legasi ikhona ngomgwaqo owenziwe yiINS. Babehamba ngezihlalo bebuza abantu. Uvela ngaphi? Ulesithupha yini? Akusitshele ukuthi ungubani? Kusenjalo bafika lapho okwakuhlezi khona abantwana baseSomalia. Livela nga? Sivela eChicago. Ngitsho ukuthi livela kuliphi ilizwe? KweleMelika. Lilezithupha? Abantwana bakhipha incwadi zabo zokuhamba kwamanye amazwe ezicwebezelayo zaseMelika. Hlukana lebhasi. Iminyene, iyatshisa kakhulu, iyakhangelwa kakhulu ngabomthetho njalo ingaba ngasengozini yiloba ngasiphi isikhathi. Nxa ufuna ukuhama gada isitimela.

*

Nxa kumele uye esontweni – ngiyacabangela ukuthi ungafuna ukuya esontweni ngoba uyindoda elenhlupho zayo njalo indoda elenhlupho zayo idinga umthandazo. Hlukana lesonto zaseMelika: loba bengabangi umsindo umuntu olenhlupho zakhe udinga ukubanga umsindo ozazwakala le ezulwini.

Amasonto kweleMelika kawamemezeli imisebenzi. Abafundisi kabakwazi indawo lapho abaqhatsha khona abantu abangalamfanelo zamaphepha okudinga umsebenzi. Abafundisi kabahambi betshela abantu ukuba bazile okwamalanga ayisikhombisa kumbe bazile njengabelungu. Kabadlali umculo olomsindo kakhulu, kabagidi ngomfutho lokuzimisela. Ngangizwe kuthiwa isonto zabantu abamnyama kweleMelika ngaseningizimu zenza njalo. Kodwa labo ngabakhonale eDeep South.

Nxa silokhe sigxile emasontweni: isonto ayisilo ithuba lokuhlangana lamantombazana. Amantombazana asesontweni yizihambi njengawe balobunzima obunjengobakho. Abalamaphepha eneleyo, bahlezi okungelamvumo, badinga umuntu abangatshada laye ukuze bathole izithupha zokuhlala kulelilizwe. Abangeke bakutshela ngalokho kuze kufike isikhathi sokuba ukhulume ngakho kwelinye ilanga lisembhedeni. Yikho lapho abazahwabha okwenyoka izondile. Yindaba ungangitshelanga ngokho koke lokhu ekuqaleni? Ngidlalisa isikhathi sami ngikuphekela. Bazakutshiya embhedeni unqunu nganxanye lapho behamba ngokungazisoli betshiya betshayelele umnyango wakho lapho bephuma lomnyango usale umangele ukuthi wenzeni okubi uze utshayelelwe kangaka.

*

Abantu bazakutshela ukuthi hamba esikolo. Bazakutshela ukuthi imfundo kweleMelika iqakathekile kakhulu. Lokho ngamanga aluhlaza. Lokho ngokwakudala. Wena uze lapha ukuzozama impilo engcono. Uma ufuna ukuthola isithupha esizwayo dinga esokuba ngumongikazi kumbe okunye okuhambelana lokwelapha. Indoda egulayo ayilandaba lokuthi ukhuluma kanjani. Ugogo ongasenelisi ukuzenzela izinto udinga ingalo eziqinileyo hatshi ukuziqakisa ngolimi. Zinengi izikolo zalokho. Ngena kwesinye sazo uzazithola usulomsebenzi ngemva kwenyanga ezilitshumi lasitshiyagalo mbili. Ngiyakuxwayisa ukuthi uhambe kulezi ezabantu bakithi. Labo angeke bakubuze imibuzo kodwa bazakuvumela ukuthi ube ubhadala mbijana mbijana.

*

Nxa ufuna igqwetha mayelana lezokuza kwakho la kulelilizwe ungaqali ukudinga oweNigeria kumbe oweGhana. Dinga igqwetha labelungu ikakhulu onguMjuda, kasoze akubuze imbuzo yingakho lawe ungaqali ukuqamba amanga. Inyanga kazesabani – kangidingi kukhuluma okunengi. Ngokwakhathesi kumele ube usukwazi ukuthi kulemihlobohlobo yabantu kweleMelika. Khumbula lapho ungena kulelilizwe wahamba endodeni engumuntu omnyama wakubiza esithi ‘mnewethu’. Igqwetha elithenjiweyo elingumlungu lingakumela icala lakho phambi kwabanewabo abamhlophe. Kumele uzimisele ukubhadala imali ethe xaxa. Kabafani lamagqwetha eGhana kumbe aweNigeria. Kabayehlukanisi imbadalo zabo. Imbadalo abavumelana layo yikubhadala khonapho khonapho. Kumele ubaphe imali ngaphambi kokuba lomhlangano labo, nxa lingakayi enkantolo langaphambi kokuba basayine amaphepha akhona. Ngiyakuthembisa ukuthi bayawazi umsebenzi wabo. Benza umsebenzi omuhle kabi.

*

Nxa usufuna ukwazi ngcono ngabantu osuhlala labo kumele uhambe emdlalweni weBaseball. Ungabi lendaba lokunxuswa ukuyadlala ibhola lokukhatshwa elidlalwa ngabanye ephakhi ele ngaphandle kwedolobha. Uma ulesifiso sokuba ngomunye walababantu, ngolwesihlanu ntambama hamba enkundleni yebhola uyebukela umdlalo we Baseball. Hlabela lawe njengabanye ababukeli. Thenga utshwala lokudliwayo, dlana isiwiji secotton candy, zama ukugama ibhola kodwa ungazami kakhulu. Ikakhulu nxa kulomntwana ofuna ukubamba lelobhola lawe ofuna ukulibamba.

Ungazami ukuzwisisa ngalumdlalo. Kayisiyo iCricket kumbe ibhola lenyawo. Hlala uzinze, buka abantu, natha utshwala bakho unganaki lumdlalo. Into enhle ngakho konke lokhu yikuba kawubanjwa ngamandla ngakho ungasuka isikhathi sokuphela komdlalo singakatshayi. Suka nxa usizwa ulesizungu loba usudiniwe kodwa ngilesiqiniseko sokuthi uyabe usufunde okunengi ngalabobantu ngokuhlala enkundleni le enuka utshwala lokudliwayo labantwana ababanga umsindo ongeke ukufunde kweyinye indawo. Hamba kumambule. Funda ngakho konke ongakuthola ngo Shoeless Joe lo Yogi Bera. Funda ngeyoga. Angikazwe ngizwe umuntu weMelika ozonda umdlalo weBaseball. IBaseball kwabeMelika ifana letiye kwabelungu. Ngingaqhubeka ngikuxwayisa ukuba ulalele nxa bekhuluma ngeBaseball kuwayilesi. Kumele uyivule unsindo wayo ubemkhulu ukuze labomakhelwane bazwe ukuthi ulaleleni, izabenza behlise umoya nxa becabanga ngawe.

*

Tshiyana lokuyathenga izinto zendlini ezitolo zabantu abamnyama. Izinto zabo ziyadula ungasala ungasela mali. Zama ukufundisa umlomo wakho ukudla kweMelika. Kulezinye izinto ezingaduliyo ongazithenga ezitolo zakhona uma ukwazi okufunayo. Dlana ukudla okwande ngemibhida. Isikhathi somqando side okumangalisayo. Umzimba wakho uzawakhumbula amavithamini owawuwathola le ekhaya kudala kodwa imibhida izavala isikhala leso. Uboziphekela ukudla kwakho akusikho ukuthi kulentengo ephansi kodwa kwakha umzimba. Ngokuya kwesikhathi uzabona ukuthi amabhega lalokhu ukukhanzingiweyo akukulungelanga. Itshukela yakho ingakhwela, lokutshaya kwenhliziyo kube sezingeni eliphezulu kusenziwa lisawudo lamafutha, uzagula. Awungeke uthole inshuwarensi yempilakahle ngakho dlana ukudla okwakha umzimba. Kumele uhlale usebenzisa umzimba ukuze uqine kodwa hlala uleVicks le Theraflu hleze ugule. Iminyane yalapha kayilamikhuhlane ngakho ungabi lendaba layo.

*

Gqoka okubukekayo. Gqoka kuhle. Gqoka njengokufisa kwakho ukuthi abantu bakukhangele kanjani. Ungabilendaba lokulengiswa kwamabhulugwe atshaye esibunu. Lokhu kutshiyele oLil Wayne labanye bakhe abahlabela izingoma lalabo abasejele. Angitsho ukuthi uqede imali yakho uthenga izigqoko. Engizama ukukutshela khona yikuba usebenzise imali encane uthenga izigqoko eziqondileyo. Gqoka okubukekayo. Lawa asomazwi ami kodwa yisixwayiso engasiphiwa ngomunye umuntu emnyakeni eminengi eyadlulayo. Amabhulugwe kaChinos lamayembe akhotshelwa usehla usiya phansi. Kuyintando yakho ukuthi ugqoke kanje. Ngiyakuthembisa kuzakwenza kungabi lomuntu okucabangelayo. Nxa ungangikholwa ngena esitolo seWalgreens esiseduze lawe ugqoke ijini emnyama elengayo, ijesi emnyama elengowane yakhona lamathenisi la adulayo uzabona umahobho ekulandela indawo yonke lapho oyakhona. Uhambe futhi ngesikhathi esizayo ugqoke kuhle uzambona ebobotheka ekubingelela ethi hello buddy.

Njengoba ungelamota yokuhamba ngayo ngibona kungcono ukuthi ugcine imali uthenge ijazi lomqando elizwayo. Ungabuyeli emuva ngalokho. Ungalithenga ube ulibhadala mbijana mbijana. Umhlobo omuhle ngoweLondon Fog. Kawufuni kugula umkhuhlane obangelwa ngumqando. Umqando lo uhlasela ikakhulu abantu abamnyama njengokuba imikhuhlane yendawo ezitshisayo ihlasela kakhulu abelungu.

Ukugada ibhasi kungumsebenzi omangalisayo ngesikhathi somqando. Isimo sakhona kasenzi ngoba amankampani ezimota afuna wonke umuntu kweleMelika abelemota. Okwenza amabhasi abe engalunganga ngabantu bamabhasi. Umcabango wakho wokuqala yikuba amabhasi alungile. Uzacabanga ukuthi amabhasi ahlanzekile. Uzacabanga lokuthi amabhasi akulalutho olubi ngawo. Lokhu kungoba ulokhe uzama ukususa ingqondo yakho emabhasini owejwayeleyo le ekhaya. Ngiyawakhumbula elabafundisi abatshona khona bekhulekela abantu beqeda lapho babaqhubele imvulophu ezincane becela uncedo. Kwakulabantu njalo abathengisayo amaphilisi abathi elapha ufuba, ingulamakhwa lomkhuhlane wokuqubuka. Nxa ulomnyama bangakuntshontshela lokhe ugijimela ukugada loba uzama ukungena ebhasini.

Amabhasi akweleMelika awalakho lokho. Amabhasi akhona agcwele abantu abangathi bayahlanya abangazihluphi ngokugeza kumbe ukuxubha amazinyo. Bazizwa belentshukuntshu yokweyama eduze lobuso bakho baqale ukukhuluma lawe. Mina ngiyabasebenzisa abantu. Kangiziqhenyi ngakho hatshi ukuthi akulalutho kodwa yindlela engiyiyo yona. Thenga I ipod uvule umculo ubephezulu. Ungakhulumi labo. Ungabahlekeli.

*

Hlanganela kumbe ungahlanganeli? Inhlanganiso zesigaba , inhlanganiso zedolobha, inhlanganiso zesizwe, inhlanganiso zelizwe, inhlanganiso zamamazwekazi. Balazo zonke lapha. Bahlangana kanye ngenyanga kumbe kanye ngemva kwenyanga ezintathu. Zilamabizo ehlukeneyo kodwa zilenjongo eyodwa. Uyabhadala ukuze ube ngomunye wabo. Uyabe ufaka imali nyanga zonke. Omunye wenu uzabiza uhlangano. Lowo nguye ozakupha abantu ukudla lokunathwayo. Kutshona kusenziwa lomdlalo wekhisimusi ekupheleni komnyaka. Nxa kulomuntu obelethileyo uyaphiwa umvuzo wemali. Uma ufelwe ngumzali uphiwa njalo umvuzo wemali. Nxa kungafa wena balomlandu wokubhadala indleko sokuhambisa isidumbu sakho ekhaya siyengcwatshwa. Ngempela okungcono yikuba ube lenshuwarensi yempilo.

*

Thatha izifundo zokuntshintsha indlela okhuluma ngayo. Abantu abanengi bangakutshela ukuthi kabakwazi ukuthi ngikhuluma ngani kodwa mina ngiyazi. Ngake ngangena kulezizifundo zanginceda okwamagama. Nxa ngikhuluma abantu kabasenelisi ukwehlukanisa phakathi kwami lowazalelwa khona. Ukungakhulumi ngendlela abantu beMelika abakhuluma ngayo kufana lendoda efileyo eyala ukukhuluma ulimi lwabafileyo.

Ungaphanjaniswa ngogogo laba abayabe besithi, “oh! Waze wakhuluma kamnandi kanti uvela ngaphi?”

Omunye umfazi wangitshela ukuthi ungakhuluma kanjalo abantu bazaqala ukunanzelela izinto ezitshiyeneyo. Angazange angitshele khona yikuba bayakhuluma lawe be donsa sebehle bazitshela ukuthi isithutha lesi.

*

Thenga itikiti lelotho ledola elilodwa ngalo lonke ulwesihlanu. Akutsho ukuthi usuphumelele kodwa abantu babathi ngeke ukwazi, kumele ube uletikiti ukuze uphumelele. Hlukana lendawo zamaCasino. Zilabantu abahlulukelwe ukwedlula wonke umuntu kulelilizwe. Ungakhohliswa ngamagama abo ahugayo. Ngiyazi omunye umuntu owayehamba kuCasino ngenxa yesizungu. Wayabe engasahlalisekanga emelele ukuthi umsebenzi uphele abesesiyadlalisa imitshina yakhona. Wayengakwazi ukuthi abanikazi yibo abawinayo. Wayesenelisa ukuthola amadola ambalwa kodwa aphinde adlale ngawo abuyele. Ngokuya kwesikhathi wayesekweleda imali athi uzayibhadala engahola esenzela ukuyabheja ngayo. Wazithembisa ukuthi uzatshiyana lakho. Ngeyinye intambama watshayela imota eqonde endlini yakhe evela emsebenzini. Wayekwenza okokuqala ngemva kwenyanga ezithile ezedlulayo. Wapheka ukudla kwantambama wazithelela lokunathwayo wabukela umabonakude wasesiyalala. Wathi ngalezonsuku zokuqala wayebona angathi uyaphupha. Ebona ukuphazima kwezibane kulandelwa ngumsindo othi dings, tings, bings. Weqa embhedeni wathatha ikhiye wangena emoteni waqonda khona kanye kuCasino. Wathatha imali kuATM wayadlala ngayo. Wasala engaselalutho. Walayitha igwayi – kudala iCasino yayivumela abantu ukuthi babheme – wabhema igwayi kwathi lapho sekusele ingxenye yalo walijikela elenjini eliqatha elalilapho. Wasuka waqonda endlini yakhe. Ngelanga elilandelayo walayitha umabonakude wakhe elethemba lokuthi uzakuzwa indaba ezithi iCasino itshe yaphela. Kwakungelanhlanhla enjalo lapho. Basebewinile abanikazi njalo.

*

Ngiyafisa ukuthi nga ngiyakufundisa ngomumo wonke wakulelilizwe kodwa lawe uyakwazi. Ngiyabe ngingasekho ensukwini ezizayo. Ukuzisukela ngokwami yikho engikukhethileyo kulokuya ejele. Ngokokuzikhethela ngempela, isingathekiso, kodwa bathi lapha yindlela eyiyo yona.

Translations:
English version Debriefing by E.C. Osondu originally published in Guernica.
French Translation “Compte-rendu” by Edwige-Renée DRO

---

U E.C. Osondu wazalelwa eNigeria. Wathola umvuzo we 2009 Caine Prize for African Writing wombhalo wakhe othi “ Waiting” owalotshwa eGuernica ngompandula ka 2008. Wathola umvuzo futhi wePushcart Prize njalo ngumlobi weVoice of America (2010). Ungumsekeli ka Professor wesiNgisi eProvidence College eseRhode Island.

Translators Bio:
Junior Moyo was born in Lupane, Zimbabwe. She holds a BA Honours Degree in Language and Communication Studies from Lupane State University. She has worked as a journalist for Southern Eye Newspaper, and was a participant at the Minds Youth Dialogue Conference in Rwanda in 2014.