Akibelositi naka akibwoo: Kere de nyoo elosiata itung’a egweite itenara kuju
Teso
Eumot J. Omung’a, Ishmael Masake & Olubayi Olubayi
Lolong Seki, Itung’a Kere Aliatosi kakejen ka akanini kwape k’itieng kaluka kejen kaung’on. Akerete akilanya ipoi, irisai, kiton amosing’o. Edunyasi akanini kiton akejen akilanya isiepin luche. Akote kong’iping’in luche de iriamara kajokan kapaka ikoperen kiton itulin, asidong’oria ka akongin, ikuronyia ka ititinya kiton, akejen kiton akanini, ng’in diopet ajaasi ka ibokor ikanyi kiton ng’oli bokorit ajaasi kabelekek. Akanin kiton akejen ajaasi kibokoro ikanyi, alomun kobokorit kaloka polon bi nika aisia kiton ikadidil. Aparasia ng’un, ebokorit lokapon-kakani edunyasi kibokor kaluche kapa idunyatatar ebokorit lokapolon-kakejen kibokor iwong’ono luche. Anyarasi akejen ka kanini ikinachana luka mamai.
Eng’arakina kesi adakit akwaana nama kere ekote alosit: ogwelet, osokoni, aduka, akidok kuju kitoni kwap, okito kiton omoru, kiwaitin kere nama kibusakina alosite. Ka akipi de, esomaete nenipe aking’arakini akwaana akikieuna ka akipi, akikwang , ka akilum. Aseasi ikulepek lu ipugaete kesi ka kitirianut. Apedorosi akikopauni asoma kaluche de kapa kiporotoi alomuni kakituk, akipupu alomuni kakii,aking’uuni alomuni kokume , kitoni akitere alomun ka akonyene.
Asoma kesi kere ekamakina kojokan, nama asodiata luche atutubeta kakwaana akadakin noi. Akadakito akikopakin ikinachana apirianut kes. Abu aronusu-ketau kes kitumudukata kesi akitodolo nama emamu kesi kanyunete ebe akejen kiton akanini eyaito kesi ngoli wai. Kosodete akisiaun akote epone lo emudiarata ng’ul iyare. Kosodi ang’ajep akikopaun ‘epulan’ kadama, kitosomaye katipet. Koumonikin epupo abeikina kagogong’ na ajaikinosi akanini kiton akejen. Ng’ai ichasit chut kama kes? Kitimokini. Kosodete ikinachan luche de lu amamu ariang’uto nuajaasi kaluche kiton kalu abeikitosi, akikopaun eporoto ka akituk. Kogeuni apoga ebe kesi eraito luka amaan kakwaana akilanya luche kere. Kosodete akiro akibelokin atipet korauni ebe ng’ai egogong’? Kosodete akejen epogi kanuka kaujau akanin de kanuka ejauten kibokoro kesi korasiete imwarito ibokoro luka kejen ebe euriaka kotumito. Mamu ibokoro kakejen abuut kochamutu akilanyo, Kosodete abong’okin imwarito ikinachana kes luka kanin kwape isiaitotor , kanuka eteng’e.
Abu apega ng’in kitolot aparasia nu ipu. Kosodi akekesari kesi asoma nenipe kojokan. Kosial korauni ng’ai epolo. Kosodete akote atutubesia luche kaakwana akisimorikin kesi.
Kosodi ang’ajep atiakun ebe kojaikin abolia naka abolokin. Kochamunete kijokosi ebe ng’olo erai eruja lo elae. Koni konye? Iche kobalasi koutakinosi akejen kitoni akanini. Iche kobalasi ebe korau ejie loka ilengia, akiriya, akerit, elee kwapeka echees, kere da ichekas. Konye abuni kong’eroi kijokis naarai mamu kitirianuto kesi kijokis. Kosodi ang’ajep bobo, kedau akilipun aumisio alomun kadam, ayauni abong’okinet ebe, Ng’oli wai koseu nakesi abolia. Kochamunete Akanin kiton Akejen.
Kogeuni abolo na ajaikin nama iberite kamoni, karir ka ng’olol. Kosodete atutubesia kere apirianar bobo kang’oli wai elokokina noi kakirot kere na apedori akichede akwaan kanu kona arok kes ikikilas. Kitilioret akonyen nama elwana ing’ichete ikapilan kere ni eyauni ichani alomun kagola kapede. Kosodete akii de adeikin apupun nama ebalar ibore dee. Kikarishori ekume ang’ar ikumes keng’ tena ng’ale epedori aking’uun akiroto na erono na emam akonyen kakii kobutu kojenutu. Ang’ajepe arait achelun, “ekapilan!”
Abu ekuwam kisiaraki auta na toma amagoron awong’on, akipi, ka owuria de. Itieng’ luka akejen kawong’on kesi araasi lu sodit atukokin, lu epu kamaka lu apolok irumitosi akwii akitodiar ebe ebuto kesi kakinapakina . Arait atuket na itiminarit akonyen kana arai ajai Orisai, Ang’alu, Eng’atuny, Amosing, Ebu, Etome, Atiga, Angamia, Akiteng’ na aujak amobuar ka Ekosuan lo auriaka amobuar, Amori, Amiem, Apoo, Enyuru, ka Amir. Luka akipi de kwape ka Emiria, Ekoleit, ka Epiu abuutu kitoduuto akaulo kesi bon kakipi. Luka akejen kaare de, Kwape ka Ekulu Katapen, abutu kiwokawokata abenokoka kes kalakara, kosodete ikweny ainyakin kokitoo, korwokinete Iberei de etupasi. Kosodete Asimokok, Amachigo, Amarakitekere, Agolut aliate kokwap kiton kokito de. Kochedi agogou e losi adiodio kokitoo, Komanimani Ekibobo ekeri iwaitin kere mamu kieng’uni. Edokolet, Echom, ka Echome Emabir (kere de Egorila) aporete kateniek kikitoo. Ikitoo de ka amoniyek kosodete anianar adio adio wailo, waije kiton; kosial kokumikinete atuket kakideun inapakina kotupakina.
Kosodi akituk ang’ar abolo na kekiruke:
Isomaete siong’o nu kalakara
Isomaete siong’o nu kalakara
Isomaete siong’o nu kalakara
Naarai siong’o kere
Ilomuto kojarete ka ape.
Kiyapokinete Akanini kitoni akejen achamun nu elomunete ketau kalokajokan; emam ariapunun,emam aaunyanar mere de komam akiming’ming’a.
Akanin ageunete abolo. kochakikinite akitoyi kwap. Kalimokini akejen kosekutu akitoyi ng’ini, kesi are kijokisi, kere kedieny boni, kere kedieny nepepe ka teteni, kere kimorikinosi asekun akitoi ng’ini kokwap kitoni achakar. Apedorete kesi aking’itakin kamoun ekipone kere lo epedorata ibokor kes epe, kere imorikina kopone kijokis abeikin asekuni akitoyi ng’ini ka-chakar. Abu kotamakisi akibelori akitoyi ng’ini, akijukar, kepone egelagela konye kokuruwori kesi asekun akitoyi ng’in tenan. Kanuka akisukunyar, nu abeikinete kesi asomakin arait bon apetor nedio king’aren. Napa anyunata ibokor ebe ekarata akejen chut, abutu kiliputu akituk eporoto kosodete akikikila ekwenasi noi. Kosodete lukabolo, Akanin, akitoduna kedel bobo itiminarit noi Asoma ka ibokoro kesi lu eujak kisiaito, kosekunete akitoyi ng’ini. Kochakarete akanini akitoyi ngi’ni toma amoni na alwana. Kitiminari akirot ng’in lo aboliasi, kalu etete de. Abutuu akanini kitodiasi achua ache: kosekun ising’e kachuran kemuchere. keupakinete eusi osindan, kitenete aunoi kikokoron nu iritore ikito lu elangir. Kitenete akwaras karemor nama elwana, asuamat na nu abeikinete ibokor koruja bon.Kideunosi akejene itimokito achua kabenenu kiton ke ejautene ki ikinachan kes kalu isiato. Abutu akanini kalu eteete kobwang’ata akirama akaninini kokwenasi elakara noi isesenete akanini, akirot na abu koinak akejen akituur noi. Konye mam kesi alokokina akilanyo. Kona de ejaasi kesi nepeneni ituriete, igirete aikita asing’e kibokoro kes ka luka apolok atamito amoun epone lo ilanyata kesi akanini
Kosial korauni apaki kakejene kibokor kes, alemun echalenji kes. Kotemarete ebenen nakes. Ebe kodakata akanini akwaan kere alomun kaikiti ka pe akitodolo aikit nache. Inyena abang’anut na? Kowomo-womoete ibokor ka kanini kepura. Arait ibore nika kitim. Kosodi iboro kere kakwaana akijulakinosi kuju kwapa. Kirumete akanin kwap kaapikinete chut akonyen kakwap. Amam bobo akonyen abeikinete akitere kojokan. Kolomete apuwa okume akikokin ikarishori. Kosodete akejen akikiari kujuu owuria. Kochelunete lu eteete kosodete akirukokin eboliasi:
‘Nyayo, Nyayo kujuu
Nyayo Nyayo juu
Hakuna matata
Fuata Nyayo
Hakuna matata
Turukeni angani
Korauni sasa achwaa kes kere itee akanini nunayit pachu etodiyarito apirianut naka kitim. Abu kikar akwaan akikunyakini king’arene ata nedio. Na atamakinata akikunyar nedio, abuutu akanini kilulukisi kapipilu noi, kosodete agatari iriang’ariang’asi, ko osikinete akwaana ibiror. Kiyeng’unete bere eroko ketamakinete bobo. Apaki naka atamakini bobo, aterari ibokoro kes etiya akirum akwap tena. Konye ibokoro luka polok bon abutu koteraso akirumu akwap tena. Kotamakinete akigwagwata akejen , kirebokinet, naarai akikunyu ng’ini abu kitosoma aking’arasit kakejen—echalengi lo eraiti loka kanini boni. Kodoli apaki naka ibokor-luka-kenjene akwena. Kilipunete iporotoi lukapolok alomun kakituk akitegelikin nakes akwena kama kibokor ka-luka-kanini. Napa apupunata araton ng’in, abuutu kokadakisi akanini noi. Kotamakinete bobo akidak akwaan nakesial. Mamu abu kobeikisi. Kopasiate noi, kosodete akanini akiyun akilanyo. Abuutu akejen kolakarosi noi kanuka achwelere kes. Koyarete apak asukonori, akerinikin, aporonor kuju, akilamanar komam akwaan akibirori. Kogweete Lu etete kere kakichakachaka akwap echamuto. Abuutu akiro ng’un kokadakisi akanini ebalasi ebe mam kerait abeit naka abolo, kere abolia; bobo imuruokiito ebe akanini araiti kesi nesi ageunete ebolo lo.
Konye abutu kesi kijokisi lu-etete kogiputu ibore nikakitim ikamuto akanini. Ibokoro luka-polok lu aterara apak na atamakitor akanini adakite akwaan edeunosi etiakara kama-ka-luche na arare akotosi akipiangar asoma kakanin , eyatakisi abeikini-ka-akanini akirumite iboro kajokoni. Inyena konye eni? Agwalus chabo na arau agogong’!
Epeget loka atiakun ng’ai elanya abu kitolot aparasia akanyi, kape ejatatar kila akani ka kila akeju kibokor ikanyi. Abu kotamakisi noi atiakun kikari kesi agelun ng’ai elanya. Ng’olo wai-ka-kwaana ejeni asoma wai kes kojokan, ipe mam kepedor asoma boni. Kogeuni akinamanama kanuka polok. Kosodete akinyitakin: Akwaana konye nesi inyena? Kojenunete ebe akwaan nesi kesi kajokin-nenipe. Niche eraiti niche. Ng’olowayi-ka-akwaana tare asoma tena kaluche teter isomaete kajokini kojokan.
Konye kanuka akitamamun epeget kwape kalo mwaru kosodete alarasinoi-ka-kwaana kere atemari ebe ageun aparan ng’in, akwaana koloto itenara kuju: kichakito akejen kwap tena , aso akanin kikiara kokuju ouria. Abu akwaana kolakar noi. Kodete atemar ebee konye kochamakine idwe-luchisi aliate itosomaete akanini nenipe kakejene ng’ale komam itung’a kimuruokinite ageunet kes nalemi alosia akwaana kakejene kitoni akanini kapa kitieng’i. Kotiakete asoma: Akejen kibwokata akwaana elosio paka edoliere nama elosio. Kedolii, akanini konye isomaete asoma kajokini nu ekotoi asoma, akitene kitoni akirumit iboro lukasoma. Akejen isomaete asoma nu elang’ir nu-ka-dakite akwaana, akanini akitosoma apirianut kes kokitala, kama ejaasi kesi ebe aanyun ebe adolokin inyamata akituk. Akituk, kere ikiala asoma kes anyakaa inyamat ng’ulu kakijukar akooki itorito oporoto. Asoma ka akook de korau akiriere-ka-achuuni luka jokak kakijukar akwaana kere. Kosodi konye abukokin adakai kes (achini) orotin kakwaana nama itodoliere okituyi kere anukakini alipo akitobos alipo. Ikito akitolomun iraito kes, kosodi akani adeng’un iche kama kes kakipiakin akituk akinyama. Okwai. Ebo. Aikit kakijaar!
Aboliasinoi de abuni kotiakatiakai atupa kabeikinet kalaru-ka-kwaana: ekiruke, akwena, kejor abuni kinyekiner akituk. Akerite kitoni abolia-emopira loka akejen koinakinete akejen; koinakinete abolia-nake-ebasiketibol akanin, konye akejen akeriete eboliay. Asoma nuka-akeriit abu korautu nuka kejene. Abu atiakatiaka asoma kitarau akwaana-ki-twani amashini na egogong’ noi, na ilanyiti itieng’ de luka polok kasoma, bobo de kobeikini akwaana asoma nu ipwaka bobo kojoka noi .
Kong’in dee abuutu iwaitin kakwaana kojenutu ebe eroko akirar kes na ebeikini ayauni ang’olopa ache kaparasio kanu ebuuto.
Naarai akou na ejei kuju ebeit ebala ejokuna nesi akilanya akejen nu ichakito akwap, kere de ebe nesi ikapoloton akitelekar luejaas kwapa keng’, ebe luejaas kwape keng’ eraasi ibulesin usa. Kosodete akisichat noi akirar kes na ebala ebe kapolou kere, akou kalu ejaasi kwap keng’ iiriaka. Akitopolor akirot na abuni koakikisiai ebe kedumu ilaro kakwana ipe de epipili , ng’ini laro kopup apipilu ng’iping’in. Kokwenyarete akituk ebe ketema nesi , “niang’i eni kere ng’ini,” inera nesi kapa-ka-akwaana kere , mere kapa keng’ bon.
Kosodete akirukokin:
Ka-kwaana wok
Emamu ebulesit
Ka-kwaana wok
Emamu ebulesit.
Ng’ini alaru eng’arakiti alaru nache
Ijakasi siong’o ikulepek
Siong’o ka Siong’o
Ijakasi siong’o ikulopek
Siong’o ka siong’o.
Ijakasi siong’o ikulopek
Ang’ajep eporoto kosi
Kirumi jo ong’o, ong’o de kerumi jo
Idukete siong’o kajokini akwaana na eng’ale
Kirumi jo ongio, ong’o de kerumi jo
Idukete siong’o kajokini akwaana na eng’ale
Atemelele erai akimorikina
Nenipe kisomaete siong’o
Kanuka akwaana kana eng’ale
Akimorikina erai agogong’u.
Korauni lo ekiruke loka akwaana. Iruko akwaana paka-lolo de. Na nesi itodiarit agelaru kiding’i kiton itieng kere ng’ulu lu abu kong’eroto akibelosit naka akibwo.
Ingawa abuutu itieng’ ng’ulu luka akejen kawong’on kowanyutu ajokun na, abuutu kimwasi akibelosit-na-naka akibwo ebaasi ekiruke arait akitimosit narai akituk asubuno kanuka akinyama boni, mere kanuka ekiruke.
Kosodete ageuni edoket (epati) kanu amam akotosi akibelonokin ejautene kiponesio kes.
Kisi-siautu Itung’a akimorasit kanaka isiepen kakwaana isomaete tena, konye kaanyutu akwaana kiton akou bala itekerio lu ejiosi , ipe kuju ka nuche, kosubunete bala itieng’ lu abuutu kong’eroto akibelosit naka akibwo
Akejen kuju
Emam ibore itukuriani
Kotupata akejen
Emam ibore Itukuriani
Kaporosi odowono.
Oshiali (Mwisho/End)
Translators:
Eumot J Omung’a
Omung’a is an official of Teso North Elders’ Council. He is a Makerere University-trained teacher, educator and administrator. He taught at Bungoma and Emusire High Schools before joining Kaimosi Teachers’ College as a teacher trainer. In 1995, he was tasked to revive Kamuriai Secondary School as Principal. In 2006 was employed by Carol Teacher’s College (Nakuru) as Principal. He is now Director of EBA ECDE teacher training College in Teso North. Omung’a holds a presidential Medal for distinguished (education) service. He has published five story books with Lulu. He is presently working on two novels: The Grand Handshake and Mourning my Ex.
Ishmael J Masake
Masake is an official of Teso North Elders’ Council. He had a short stint as a Bank teller before training at Kisii Teachers’ College as a P1 teacher. He rose to the ranks of inspector of schools at District level. He participated in writing Ateso books for the Kenyan ministry of education language programmes. He has written many manuscripts (poems) in both Ateso and English.
Prof. O. Olubayi
Olubayi was born and raised in Kenya and educated at Rutgers. Prior to joining Maarifa Education, he was the Vice Chancellor/President of the International University of East Africa (IUEA) in Uganda. He is a scientist and an expert on bacteria, education, learning, leadership and social-entrepreneurship. As a scientist and eclectic scholar, Olubayi earned his Ph.D. on bacteria-and- plant cell interactions at Rutgers University, holds a research patent on the flocculation of bacteria and has published several scholarly articles in microbiology, biotechnology and social science.
As an educator he taught at Middlesex College and at Rutgers University for 16 years, and has taught critical thinking in the IUEA MBA program. He has been an advisor and consultant to government officials in Kenya and South Africa, and UNDP on matters of literacy, education, biotechnology, sustainable development and global citizenship. He is an external advisor to PhD students in the Oxford University-Kemri/Wellcome Trust Research Program in Kilifi, Kenya.
As a social entrepreneur, Olubayi co-founded the nonprofit Kiwimbi International and the widely respected American nonprofit Global Literacy Project which sets up libraries worldwide and provides global service learning opportunities. As a thinker, he is the author of the book “Education for a Better World.”
You must be logged in to post a comment.