Liyee Lya Khukololokha: Namwe, Si Siakila Babandu Na Bakenda Bukololokha
Lubukusu
E.K. WEKULO
Khaale ao…, babandu bakendanga nende bikele ne kimikhono. Vaba saa anga chisang’i nundi abele vatima sa chimbilo chisiene! Abele vatima ata khukhila wanakhamuna, chingwe na chikwena chosi. Vikele nende kimikhono abele vyaambana khukhila viungo vyosi vili khumubili. Abele vya fuanana busa ata mumasikamo nende mukhumbo, byosi abele vifwanane. Kamabeka nende ekhulo, kimiasi kya khumakhono nende bikele, byosi avele bifwanane. Byosi ebyo vyava na chinjala chirano chirano. Luala lubofu lwava karibu sana nende chinjala chindi chino apana anga chili sahii ta! Bikele na kimikhono chava anga wapapa nende wa mayi, yaaani bawandae ba aembi sana.
Bayaya bano baetenanga khusuta kumubili buli abundu niye kwenya khucha. Nakwenya khucha khusoko, mumatuka, khunina ne khwikha kimisala ne kiminina yaani abundu wosiwosi. Mumechi, nakwenya khusoka, abele bikhola ekasi alala nyo omundu akhesikha taa. Nundi abele binyala kusaba buyeti khwama khu biungo ebindi nakutachakho esauti khumunwa, khuulila khumaru, nende khuunyila khumolu pila khwibilila khubona khundolelo.
Abhele byaulilisiana po! Ata biungo ebindi bino vyanja khuba na sikhondekhe na libuba khu bayaya bano.
Likhendekha lino lyabavofusya byolana vise bya khwibilila anga bikele na kimikhono bibasutanga na bicha buli abundu! Byanja khwikhana bayaya bano nende khupanga njama ya khubimala.
Lulimi lwasaba bukesi khwama emurwe na lwara elomo khukasi araka lukali sa. Lulimi lwanja khuroboya kamakhua anga bikele nende kimikhono bili nende kamani kamasyene. Lulimi lwanja khuwanyakho bikele na kimikhono khupishana anga nanu oli na kamani kamasyene khukhila okundi. Abele bikharebanakho ta mumamanye! Byasaba esauti khwama khumunwa byanja khulimba anga bili na kamani khukhila biungo byosi bya khumubili.
Khulimba khwapatilika khwayukha kuba khukhwesana anga nanu oli nende bunyindafu bukali, nanu wakesia, nanu wang’ona lukali nende kathalika.
Kimikhono kyeulila nende chinjala chindei kyakhoma bikele nende chinjala chewe chinyimbi nyimbi chinefu. Chinjala cha khubikele chabona mbo chiitetee nacho chakhoma cha khumikhono anga chang’aa nga chikhalichanga ta! Chilomo chinino na kamaya chaendelea saa khu muta ata khulia na khukhola chikasi chabwe alala bulai khwaba bulume koo. Byolana vise vya kupimana kamani nono byaenja buyeti khubiungo ebindi.
Lulimi na kamayuba lwaloma ombo bayaya banao bapimane kamani. Elomo endai sana! Biungo byosi byaulilisiana. Lya khuukya mbao wabakho nende nisyo bakhapimanile kamani taa! Balala mbo bapane, abandi, abandi mbo bakhole kubayo kwa kimibano, abandi chakora ya kamabale,abandi ombo achua ya bipeke lakini byosi baloba.
Lulimi nundi nende kamayuba kakho, kheunyilisya ebukesi yoo khanyola lubasyo luli lulayi saana. Biungo byoosi byema maru ta! Balinda sindu sinyala syarera butinyu khumubili nabukhale kwisindukhe kakila abele khavikhwesana. Chimoni chaindukha khubona atai, kamaru kema khumurwe khuulilakho eshita neliyo, liolu lyaunyilisya bulai nimba chimoni na kamaru savyakholile kimilimo bulayi ta. Lulimi nalwo lwetekekha khukukula na kamani eshita elanyolekha.
Luucho lwakesya kamakhua mumusiru kwoosi anga kimikhono nende bikele bikhapimane kamani! Chisang’i chevyusa, chingali na kamasafu khuokesya anga khachicha mubulala. Chingwe, chitalang’i, namunyu, chinjaywa, chikwena, chinjofu, chimuna, chitalang’i, chinjekeche, na chimbeba chooooosi checha khwibonela! Chisang’i cha mumechi chosi checha. Khutachekho, kamakhele, ching’eni, chindemu, nende chooosi chesenda aembi chibonele. Chisang’i cha vikele bibili yani chinyuni anga, namaroro, kamausi,chisindu, chingokho, kamapata, chapikilisia kamafumbo na busangafu na chimba. Vichinjiriba vyachwila na kamani, chimbubi, kamasibili, chinjokha, chinyanja, byanyindanyinda asi na bimola.
Ekhaniafu yekhoyosya, chimbiliakila chatima buliabundu, chikhima nende chikhilakhima chasuna khumisala, chisakya na chisisikha.
Kumunwa kwenyoelesya nende lulwimbo:
Khukhola bino nyo khusangale
Khukhola bino nyo khusangale
Khukhola bino nyo khusangale
Sikila fweeesi
Khurura musialo.
Bikele nende kimikhono byeyama khukhuiyama syosi syosi nende bulala, bunyifu pila khukhupana namwe khubirana ta namwe khwikhoyosya mukasi ta.
Kimikhono kyenyoelesya khuana sipimo sitai . Kya mwata chisala mwiloba. Kyara vikele maru, byangale chisala echo khurumikhila silungi namwe sikota mala bimwate atai. Bikele bino byaba nende buhuru bwa khurebana mala biyetane nende chinjala chabyo khumala kimilimo nikyo kimikhono kibiwele.
Nyokhayo nono bikele birekane. Byarekana khuangala chisala lakini khunyala ta. Kimikhono kwanyola nafwasi ya khuchekha bikele eyi byasabile esauti khumunwa. Kimikhono kyetila msibuno kyefumya nundi kyalimba busaa na busangafu. Kyangala bisala kyachukucha mmusiru, nundi kyatasakho kamaya ka khuangala bibale mumuchele, kyasona na chisindani, kyang’ona bisendya bindu bya khumwata chisakya atai, kyang’ona kamafumo na kimwata atai mungila niyo bayaya bakyo bikele bakharorekho busa.
Kimikhono kya baloli kyapa chimbi na kikalakasya. Bikele byabonakho bubi tu. Lakini byewa kumoyo na bikanakana nisyo bilakhola khukhila kimikhono. Chisaa cha vikele chola nono. Byetaya, byeng’ona na biana sipimo. Byabolela kimikhono nakili kya kamani na buchusi, kisute kumubili mala kikende nakwo musiwanja simufu. Kimikhono na sileka kyasuna na busangafu, kiauka mbo eyo ekasi raisi sana. Atitit ari bulisindu khumubili syalola asi. Chimoni atiti chole mwiloba ata khubona yaba butinyu, kamolu liloba lyechulamo, lyanja khuatisimula,bikele byalola mungangi. Baloli banja khusangilisya na bemba ombo:
Ekhukunyu mungaki
Mbao kamaya ta
Londa khu khukunyu
Mbao kamaya ta
Khusune mungaki!
Bemba lakini chimoni chili khumikhono na bikalaba. Kimikhono kya kamani nende buchusi anyuma aa, nono saii abele sakili nende ata kamani ka khwisenda ta! Kyesendakho atiti san a kikukula muburafu.chinjala chyebalaisya mwiloba chakhilwa. Kyaaloma mbo kiulukhe mala kianje nundi . kyakhakakho khucha anga bimochalukongo, baloli baloba kakila bikele byosi abele lasima bibemo.
Lekha nono bikele bichakhe! Byasaba ekokopilo likono bali nyo bichakha kimikhono! Kimikhono kyakhaka lakini ata khwisendakho sa ata sikele silala yaba butinyu. Nyokayo nono bikele bilere buchusi nende maarifa ka khutyekela, khusuna,na khutima. kumubili sakwakwakho ta . Bikele bya baloli byasuna na bisinya asi mubusangafu.
Kimikhono kyasuta chinjala mungaki khupinga kamakhua ka bikele khusinya asi lakini baloli babona sindu sya khuukya! Lulwala libofu lwakhukhono abele lwesendile atai khukhila chinjala chine cha khumikhono. Biungo ebindi byenya khuchakha lakini byabona sindu esindi sya khuukya! Lulwala lubofu luno abele khaluyeta chichindi khutila na kamani sana. Byauka bili basye, khuno khwikhikha nga buleme, nga ta! Nundi kimikhono chana kyaba sa na kamani.
Khuamua omukhili yaba butinyu. Biungo bya pisyana chinyinga chawa chirano, esabu ya chinjala. Bakhaka lakini khunyola omukhili yaba bulume sana. Buli sindu syaba na bunyali bwasyo tofauti lakini bunyali bwa khukhola ekasi kwafanana. Mbao siungo sinyala syamenya pila sisindi ta. Byanja khureba kamaswali kee bukesi bwa bakuka. Biungo byanyola mbo kumubili kuno kulio kakila ya biungo byako byoosi. Biungo bya amua mbo kumubili kukhakendenge na kukololokhe, bikele asi miloba, na kimikhono angakikho.
Kumubili kwasangala lukali, kwaloma kuli kukhalekhenge abana nabakendela bikele na kimikhono, na baafula. Bikele byaba bya khukenda ne kimikhono kyaba kya khutila bindu bya musibala nende khulya. Kumunwa kwaba kwa khulya na kameno khunyanya, ekokopilo ya khumila na khuila munda. Enda yaba ya khukhamulula bunulu bwosi musyakhula na khuchukha mumitaro kya khuila mumubili kwoosi.nundi enda yaba yakhurusya kamasakata kakhurama na khurusya enje nyo omundu asikhe kamasakata ka munda mwiloba. Loloba libe nende embolela kamatunda na chinyenyi chimele nundi bandu balie.
Ata khukwinyaa khwakabanwa bulai, kumunwa kwaba kwa khukhwimba na khuchakha,lifundo na khutima bikele byerakho,khuchukucha kamafundo malekhela kimikhono. Khukabana ekasi yino khwakila kumubili kwaba liliashini lya bulamu, lili na bukesi ata khukhila chisang’i choosi.
Kumubili kwecha kwa kanakana nundi kwaloma kuli anga kwipangile kunyala kwanyola butinyu. Niba mbo kumurwe kuli angaki kukhauke kuli bili asi bititi khukukhila, kumubili kwakanya kuli byoosi bili nende bunyali bulekhana, bititi na bibofu. Biungo biabisya bili bunulu, busangafu na burafu bibire bulibundu mumubili. Byakanya kumunwa khuuka mbo nikwo kuli khubwayo nundi abele kwalomele buli siungo sya kumubili.
Mubusangafu biungo byemba bili:
Mbao omurumwa
Khumubili kwefwe
Mbao umurumwa
Efwe khuyetana sa
Efwe khwi few
Efwe khuyetana sa
Efwe khwi few
Efwe khuyetana sa
Lulimi kumumilo kwefwe
Ndile ekhutile
Khwombakha kumubili kuli ne kamani
Ndile ekhutile
Khwombakha kumubili kuli ne kamani
Khung’ona bulala
Alala khukhola kimibayo
Khu mubili kwa kamani
Alala khukhola kimibayo
Bulala kamani.
Kumwenya kuno kwaba kumwenya kwa kumubili buli esiku.nundi kumubili kusimba lulwimbo luno khuchekha babaloba khukololokha. Ata angababona liye na kumubili, mbao esang’i yenya khukololokha tawe. Chisang’i chabona mbo khukhwimba lulwana, cherusya mubandu chaloma chili kiminwa kyabwe kikhalichenge busa.
Nono, bandu kenyekhana basome anga biungo bikholanga nyo bakhapana ta nabusa baba sa anga chisang’i.
~
Read the English translation – The Upright Revolution: Or Why Humans Walk Upright by Ngugi wa Thiong’o
Emily Khalayi Wekulo is a twenty seven year old passionate writer who was born and raised in Bungoma County in a village called Marinda. She currently teaches English and Literature at Talai Secondary school in the same county. Emily has a BA in Education, majoring in Literature. When not teaching, she works as a freelance writer.
You must be logged in to post a comment.