Mageluzi Ga Kuima Wima: Au Sababu ya Binadamu Kutsembera Wima
Giriama
Ngala Chome
Haho kapindi, binadamu were manatsembera makihumira magulu na mikono, here anyama angine. Binadamu were manamalo kushinda tsungula, tsui na vifaru. Kwa jumula, magulu na mikono ya binadamu were ihehi na hehi; viinganishi vya magulu na mikono were vinahalana; kahiza vithuro na viga na visigino. Magulu na mikono were ina zhala kumi shirini kwa jumula,kumi maguluni na kumi mikononi. Zhala zha maganza na zhala zha magulu were vinahalana. Siku zizo, chala cha gumba were kihehi na zhala zhosini. Magulu na mikono were manaihana mtu na mwana wa bammhoho.
Masaidhiana kuimishaa mwiri na kuuhirika kokosi; sokoni; madhukani, kukwera mihi na kutsembera mirima – kokosi. Kahiza madzini, magulu na mikono were inasaidhiana kuudimisha mwiri uogelee, uruke chubwi na udime kuelea madzini.
Usena uu were unadumisha demokrasia na usawa. Were manadima kumboza sauti kwa matsukirwe, kusikira kwa masikiro, harufu kwa pula, na kuona kwa matso. Kuhalana na kuigana kwao mahenda matsukururwe na sehemu nyingine za mwiri.
Zizi sehemu nyingine za mwiri zaanza kutsukirwa, makisahau magulu na mikono huahirika sehemu nyinji. Zikianzisha mipango mii ya kukota magulu na mikono.
Luth’imi kuuza mpango kwa akili. Luth’mi lukahadza nguvu za magulu na mikono. Ni hani ariye na nguvu kudima mwenziwe, luth’mi lwadziuza? Mtu na mhoho wa bamhohoye makiuza sauti ya mlomo na makianza kudziskira ni muhimu kwa mwiri zaidi ya mwengine. Kisha makadziuza ni hani mudzo; mukono akizdisifu kuhusu zhalaze vire, akimhukana magulu na zhalaze vifuti. Zhala za magulu vikikahala kudimikika, vikiamba zhala za mukono ni vire sababu ya nzala. Makienderera vizho, ta makishindwa kuhenda kazi hamwenga. Mwisho, magaluka kwa angine makiauza mangirire.
Luth’imi lukihazda mashindano. Wazo ridzo, osini makielewana na kukubaliana tototo Lakini mashindano ga namna yaani? Angine mahadza mashindano Ga kubwagana – magulu na mikono ibwagane,angine makihadza mchezo wa miheleka, mauzauza, kuchimbira, au michezo ya mabao kahiza kigogo here dirafu lakini gosini kagadimikikire maana were si rahisi. Were ni luth’imi kaheri, baada ya kuuza maazo kumbola kwa akili, imbozayo jibu. Kila sehemu ya mwili imboze mchezo, mumwenga baada ya mwingine. Mikono na magulu makikubali.
Mashindano gago gahendeka sehemu weruni ndani ya kitsaka, karibu na mtsara. Sehemu zosini za mwiri were zitsonjo, sababu ya kondo ya magulu na mikono. Matso were ganalolera kwa kure ; mashikiro were ganasikiiza sauti yoyosi; pula were inanusa harufu yoyosi ya hathari idimayo kuchimbira kuona kwa matso na kusikiza kwa mashikiro; na luthi’mi were luthayari kumboza sauti bomu ya hathari.
Peho yaeneza habari kosini kuhusu iyo kondo. Anyama enye magulu mane mane makadza, na aryahu abomu mabeba majani kuanyesa anziao were mahaho kwa amani. Were ni anji, tsui, simba, kifaru, fisi, ndzovu, ngamira, punda milia, ng’ombe, nyati, swara, kavii, tsungula, na panya. Kala, kiboko, samaki, mambola mtsarani makizda dzulu, makiaricha anziao madzini. Enye magulu mairi, mbuni, ndege, tausi, were manahuluka mabawa kwa raha mariyonayo; ndege were manamboza sauti za kwao ko mihini; mabanzi were ganaimba wakati wosi. Buibui, minyolo ya mtsangani, majongolo, were manatsambala hotsi. Kivyonyongwe were anatsembera porepore, na mijusi kafiri were inachimbira, kauihuhira sehemu mwenga. Tumbiri, mayonda, were manarukaruka ko mihini. Tha mihi na kitsaka nacho, were manayumbayumba.
Mlomo akivugula kondo iyo na wira:
Funa henda vivi ili fukale na raha
Funa henda vivi ili fukale na raha
Funa henda vivi ili fukale na raha
Kwasababu hosini
Funambola kwa maumbile mamwenga.
Mikono na magulu makiapa kukubali matukio; kahana malalamishi, matishio ga mgomo, au kuthapathapa.
Mikono ikianza: matsuha kibao hotsini. Were ni magulu, ga kushoto au kuria, au hamwenga, aime na atsole kibao kicho na akitsuhe. Magulu gosi mairi were ganadima kuthunganana kahiza kondo iryahu, kisha mahumire zhala zha magulu ili kudimisha malengo gao. Makijaribu kukigaluza cho kibao; makisukume; majaribu mambo manji masidime kuhenda kitu. Makisukuma kidogo thu! Kuona vivi, zhala vikauza sauti kumbola mlomoni vikatseka. Mikono, o apingamizi, makianza kudzisifu na kudzihenda, makianyesa zho marembeka na ure wa kwao, kisha makakitsola cho kibao, makakitsuha cho kibao kitsakani, tha mariokala haho makishangaa makiisifu yo mikono. Maanyesa uwezo wa kwao, makitsola vidonge vithithe vya mitsanga kumbola kwa kibakuli cha mtsele; makishona; makitengeneza mashine ya kubeba mbao nzihonziho; makitengeneza mishale, kisha makiitsuha kure, mautu ga kushangaza magulu, gasimanye zha kuhenda. Mikono ya omariokala haho were inapiga makofi, ikiisifu mikono anziyao, magulu be gatsukirwa. Lakini were kamadzakubali kushindwa, zhala zha kwao bomu were vinachora hotsi, magulu gakifikiria ngira ya kudima mikono.
Mwishowe, were ni magulu gauze mikono ihende kitu. Gao, manena, were ni rahisi. Mauza mikono ibebe wo mwiri kumbola upande umwenga mwa duara, tha upande mwingine. Mambo rahisi gago, zhala zha mikono vikinena. Mathengeneza picha. Wo mwiri wosi were udzulu. Mikono were idzagaluka, ikiimisha mwiri kumbola hotsi. Matso were ga hotsi, tha gasidime kuona tototo; vumbi were ridzangira pulani, tha pula ikichemula; magulu na zhala zha magulu were viangani; nyayo dzulu, mariohaho makiimba.
Dzulu na magulu
Kahana shidha bule
Thua Nyayo
Kahana shidha bule
Fubururukeni angani
Lakini were manalolera mikono, ao akudzisifu. Mikono were idzashindwa kuumboza wo mwiri. Mapiga hatua kidogo makitsoka, mwiri wasisa. Mapumzika kisha makijeza kiheri. Mara ya hiri, majaribu kuhumira zhala, makivitawanya vibwire hotsi tototo lakini ni zhala zha gumba hakeye zidimazo. Zhala zha magulu zhatseka. Makiuza sauthi bomu kumbola kwa mlomo, sauthi bomu kudima yo ya zhala zha mikono. Be mikono itsukirwe, makijeza kiheri kuusa wo mwiri. Makishindwa, makigaricha. Magulu gakianza kudzinyesa: gakiuka malo, gakiruka dzulu. Go magulu garigokalahaho were ganagota hotsi, makigapongeza magulu anziao. Mikono ikikahala kusifiwa kuku, makisahau were ni ao marioanza mautu gago.
Osini, tha mariohaho, makiona mautu ga kushangaza: zhala zha gumba zha mkono virizhojeza kudzithenga na zhala vingine ili kuuza mwiri hatua kudzithenga. Sehemu nyingine za mwiri were zi hehi nakutseka lakini makiona mautu mengine; Uthenganishi wa zhala zha gumba were kaudzahunguza ukali wa mikono, ila, were udzahengeza ukali wa mikono. Utu wani? Ukongo be urehe nguvu!
Majadhiliano kuhusu mshindi gakienderera kwa siku tsano, kahiza idadi ya zhala zha mikono na magulu. Lakini mashindwa kuhadza mshindi; magulu na mikono were manadima shughuli ambazo maumbirwa nazo. Kahana ariye na uwezo wa kuhenda bila mwenziwe. Makianza majadiliano makomu: mwiri ni noni, mauza, kisha makiona mwiri ni ao osi, sehemu za mwiri, kwa jumula. Kila sehemu were inategemea ingine.
Ili kuzuia kondo ingine, sehemu zosi za mwiri zikiamua; mwiri undakala ukitsembera wima, magulu hotsi na mikono indakala dzulu. Mwiri ukahenzezwa na majadiliano ga kwao lakini ukiamba undaaricha ahoho mahumire mikono na magulu kutambaa ili mamanye viryahu mautu garizhoanza. Makianza kazi: Magulu gandahirika mwiri lakini mwiri ukitua, mikono indahenda kazi ya kubeba vitu. Magulu gandahenda kazi komu ya kuusa na kuubeba mwiri, na mikono indakala ikihenda kazi nyingine za mazingira, na kuhirika chakurya mlomoni. Mlomo, na meno, mandakifuna cho chakurya na kukihirika tumboni. Tumbo rindahala mautu madzo chakuryani na kugahirika sehemu nyingine za mwiri kisha rindahirika uchafu konze ili uchafu uo ungizwe ulongoni uhendhe rotuba. Mimera indamera izhale matunda; mikono indavuna na kuhirika matunda mlomoni. Jeri, ndio mpango wa maisha.
Tha michezo na starehe nazo zagazwa: kuimba, kutseka, na kusumurira zarichirwa mlomo; kuchimbira na kuzaziga mpira kurichirwa magulu; na mchezo wa mpira wa kikapu warichirwa mikono, lakini magulu were ganachimbira pia. Mautu gaga, gakugazha kazi, gahenda mwiri ukale na nguvu, nguvu kudima anyama angine abomu.
Ila, sehemu za mwiri zaona kala kondo nyingine inadima kudza. Kitswa kiricho dzulu kinadima kudziona kina maana kuriko magulu garigo hotsi au ganadima kudziona ni makulu, na sehemu nyingine ni thithe. Makiamba, kitswa na sehemu zosi nyingine zindakala na uwezo umwenga. Kuhakikisha, sehemu za mwiri zikiamba, utsungu na raha undakala ukifika kila sehemu. Makimwabira mlomo kukala, akiamba ho, akiamba ha, andakala ananena kuhusu mwiri osi, si iye hakeye.
Makiimba:
Mwirini,
Kamuna ahumi,
Mwirini,
Kamuna ahumi
Funatumikiana
Enye kwa enye
Funatumikiana
Enye kwa enye
Funatumikiana
Ulimi sauthi yehu
Nibwire nami nindakubwira
Funajenga mwiri wehu
Nibwire nami nindakubwira
Funajenga mwiri wehu
Udzo ni umwenga
Osini funahenda kazi
Kwa mwiri wenye afya mbizdo
Osini funahenda kazi
Kwa mwiri wenye afya mbizdo
Umwenga ndhio nguvu yehu
Uu be ndio ukikala wira wa mwiri wosi. Mwiri uchere kuimba uu wira, nah ii ndo tafauthi ya binadamu na anyama, au aryahu mariokahala mageluzi wima.
Tha kala maona, anyama mariohaho ha kondo makahala mageuzi gaga. Makakahala kuimba. Mlomo ukirichirwa kurya thu. Makithua kukala marizhoumbwa.
Binadamu akidzifunza ngira inayohumika na sehemu za mwiri ili kuhenda kazi tototo, anahenda mautu madzo; lakini akiona kitswa kina kondo na mwiri osi, mwenga adzulu mwingine a hotsi, nikikukala manaiga anyama angine mariokahala mageluzi ga kuima wima.
~
Edited by Gandi Kiponda
Read the English translation – The Upright Revolution: Or Why Humans Walk Upright by Ngugi wa Thiong’o
Ngala Chome was born and raised in Mombasa and has studied the politics and social history of Kenya’s Coast for the past six years. In addition to his collection of articles in peer-reviewed academic journals and opinion pieces in journalistic publications, he has also recently published non-fiction accounts in magazines such as the Chimurenga Chronic and Kwani? Translation work on this story wouldn’t be successful without the help of Kiponda Gandi.
You must be logged in to post a comment.