Now Reading
Ndyemereire – Narishi Ekyareeteire Abantu Kugyenda Busimba

Ndyemereire – Narishi Ekyareeteire Abantu Kugyenda Busimba

The Upright Revolution 4


Rukiga

Clare D Kyasiimire

Obunyakare abantu bakaba bagyendesa emikono namaguru nk’ezindi nyameishwa. Omukwiiruka bakaba nibasiga wakame, engwe n’engiri. Amaguru nemikono byaabo bikaba bihikeine kukira ebindi bichweeka byemibiri yaabo: engingo zaabo ezekichweeka kyomumeisho zirikwingana n’ezekichweka kyokugaruka enyima, bara ngu omukundi guri rwaagati) – amabega geingana n’enyugunyu, enkokora n’amaju, obugombamburi bwingana n’engingo zenyima y’engaro, ebigyere bingana n’engaro nkoku byombi biherurukana n’obwaara aha muheru hariho eminyoma omuri buri kaara. Engaro n’ebigyere bikaba biine enkora emwe birikukiraakirana omu bureingwa nobuhango. Yeego kwo amaguru n’emikono garikweetana ishe emwe.

Emikono n’Amaguru bikaba bihweerana kutooza omubiri eyi gwenda kuza – omu katare, amaduuka, temba-temburuka emiti, emishozi, nahandi hoona ahetengwa kugiibwa. N’omu meizi bikaba bikorengana kuhweera omubiri kugetibikamu, kwoga n’okuzeerera kutatobera. Bikaba bitaryaaryana omu nkora; biine oburingaaniza. Obwo manya arikwe birikukwaatagana nebindi bichweka byomubiri buri kimwe kukora ogwaakyo – eminwa okweeganza, amatu okuhurira, enyindo okukaga n’ameisho okureeba.

Enkwaatanisa yaabyo ekaba ereetera ebindi bichweeka byomubiri kugira eihari. Omwinazi ayanga omukuuda – byabinyeihari byebwa ngu hatari maguru na mikono tibyokuhikire ei byayenda kuza. Mpaho bicuma enaama kugwiisa kubi Emikono na Amaguru. Orurimi rwetiiza enteekateeka owa Bwonko kandi rugita omu nkora aho naaho. Rubuuza nirugamba ruti “Mikono na Maguru omuri imwe n’oha orikukiza ondijo amaani?” Abeisheemwe Mikono na Maguru abaabeire batafayo kwehimbisa batandika kuhigana. Omwe ati “ninkukiza omugasho ahakuyamba omubiri” n’ondiijo nikyo kimwe. Bahika n’ahakuraatanira oburungi. Emikono eti “obwaara bwangye bunyororombokire gye ti nk’agaawe agaaziimbire gari na nk’ebihirimbure!” Obutenda kusingwa, ebyaara byebigyere bichema obwengaro ngu bukeihamu ogwoku kuuhuza engaro Nyinabo! Okuherana kugumizamu kumara ebiro, beebwa kukora ogwa buriijo. N’enkoragana weeza ekyendeera. Biheendera nibireetamu ebindi bichweeka by’omubiri kwiija kuramura n’ooha orikukiza ondiijo amaani?

Orurimi nirwe rwaateisize ngu bahagane. Beikirizana bati “ni kirungi ka tuhagane”. Kusha bahagane buryoki? Omwe ati bafukaane; ondiijo ati barwaanise emisyo, ondi ati bataragaze, ondi ati beeshe zaara. Kwonka tiheine ekyeikiriziibwe ngu aha muheru nikirugamu okusingura kwoburingaaniza. Orurimi ku rweetiza obwengye aha bwonko rugaruka n’ekindi kiteiso. Rugira ngu buri kichweek kyomubiri ekirikweetera ebihagi kireete okuhiga kwakyo. Ebichweeka byona biikiriza.

Okuhigana kukabaho omu kiteme ky’omu ihamba, heihi n’omurindi. Ahabwokweerarikirira, ebichweeka bikaba byeteekateekire ngu obu byona byaaza kuhiigana nihabaasa kubaho akabi aha mubiri. Ameisho garanzya hale ngu obundi akabi niyo kokureetwa; amatu gajangarara kuhurira ekiraakome, enyindo eti ndibureebe ekirareme amaisho namatu yaaba ntarakikage, Orurimi rweeteekateeka kuteera enduuru hookubaho akabi.

Omuyaga gutwaara amakuru g’orutaro eshonda zoona z’eihamba, omu meizi n’omumwanya. Enyameishwa zamaguru ana nizo zaabandize kwiija, buri omwe aija ahanikire eitagyi ribisi nk’akamanyiso ngu yeija omu busingye. Kikaba ekyumbuura kyerangyi zoona. Harimu Engwe, Orutaragwe, Engyiri, Muha, Ente, Embogo yamahembe magufu, engabi, wakame, efukuzi, n’embeba. Ebyomu maizi -eshere, ekyenyanja, goonya – byoona biza aha nkungu, ebindi bisigara omu meizi. Ebigyendesa abiri – Maaya, enchakaara na Nyamunyonyi bipapaza. Enyonyi ziswiisibiriza ziri omu miti, enjerere zinwiigyiira obutaremuura, entangura, eminyongororwa, n’ebigongoro binyombooroka ahansi neinga omu miti. Enyaaruju eshooboka nomusiribanganyi gutirima oku na kuri. Enkyende, enkobe, n’ebigagyi biguruka amataagi ahagandi. Emiti n’eihamba bitoora oku n’ooku, byinama byesimba bichureera nikwe, nikwe.

Akanwa keigura empaka n’akatongyerero kati:

Eki nitukikora kushemererwa
Eki nitukikora kushemererwa
Eki nitukikora kushemererwa
Ahabwokuba twena
nituruga omubuhangwa bumwe

Mikono na Maguru barahira kwikiriza ekirasharwemu hatariho kutongana n’okweetomboita ahanyima y’empaka.

Emikono etandika: Barekyera akabaaho ahansi ngu bareebe yaaba amaguru (bumosho, buryo neinga gombi) gaabasa kukatorotoora gakakarekyera. Amaguru gabuuzana gooherezayo ebyaara byago. Bihindura akabaaho, bikasindika, bigyezaho byona, okukatorotooragye kurema. Eki byaabasize n’okukarapura kakagwa hanga hari.

Engaro Kuzireeba eshwaaro yebigyere, zeetiza esheko owa Nyaminwa zisheka zikwenkwenuka. Emikono nyakuhiga eyesimba n’okweerata kweena, etuma engaro zijabura akabaaho, zikarecera, zikatuuruuza hare omu ihamba, ba kareebi abaabeire bariho batangaara!

Emikono eyereka emyooga yaayo, etorotoora n’obuntu bukye nk’enjuma z’omushenyi kuruga omu bakuli, zikora enziga zokubirikisa empimbi z’enku, zishosheka ehuuzi zibaziira n’empitirizo, ziheesha amachumu zigarekyera kuriya, zikora ebi amaguru gareebire gakatangarira nk’ebirooto. Amaguru gaza aho gebuuza ahabukugu bwemikono! Ba kareebi bahimbisa bateera omuri za ngaro zaabo kworeka obumwe n’Emikono. Ekyo kikeiha Amaguru omu mbeera gayenda kugwiibwa kubi! Kwonka gagyira ngu tigarafe kwikiriza kusingirwa aho. Obwo gabayo nigeebuuza ekigyezo eki garaateyo kikasiinga ekya Emikono.

Bwanyima omwanya guhikira Amaguru kutayo okuhaya kwaago. Gagira emikono gati “Kyoorobi- kyiriza omubiri gweena, oyetoorore nagwe kuhisya ahu waatandikira tureebe!!” Emikono eti hoona ekyo nakyo? Okaba otariho! Emikono ku etandika, omubiri gweena guchurama! Emikono ku yaakwaasire ahansi, ameisho gahumbya gashanga nigaranzya ahansi, omuchuuchu guza omu nyido zitandika kweesyaamura, amaguru n’ebyaara byago bizeerera omu mwanya byeshongora biti:

“Amaguru aheiguru”. Na ba kareebi basyo beshongora nibaheisa amaguru bati:

Amaguru aheiguru.
Tihariho shonga
Amaguru aheiguru
Tihariho shonga
Tuguruke omu mwanya

Obwe amaguru gabayo amaisho gagahangire aha mikono na zaa ngaro. Bya bichweeka byomubiri ebyabeire nibyerigyita ahanyimaho bihurira bitakichweera ngu garagare. Emikono ku yaagyerizeho kuteera entambwe etaagataaga, eremwa, mpaho eremwa kuramira omubiri guhirima gugwa. Ku emara kuruhuukwa, emikono eshuba egyezaho. Mbwenuho ejanjaaza ebyaara ngu ebaase kuhamya aheitaka, nabwe birema. Egyezaho kuteera kaamukungu, abashazi bempaka baanga ngu ekyo tikirikwiikirizibwa ahakuba n’ekyo kirimu okuyambibwa amaguru, kunu nago gari omu mpaka. Ebyaara byebigyere nabyo bitandika esheko. Byetiiza esheko kuruga omu Kimironko na nya’Minwa esheko esinga yaayindi ey’obwaara.

Emikono eti “tindikweemera akajoogo, kanteho goona nkirize omubiri. Mwenuho n’entabwe tegiteera. Emikono n’engaro biruha. Amaguru kugaleeba emikono yaalemerwa kimwe, gati reka nkwereke obumanzi!” gagurukyeera, gatamburamu, geereera, kusha ebyo byona gabikora omubiri gutagwiire. Baa kareebi bahimbisa nebigyere byaabo barikubiteeza emisiinde kwereka obuhagizi nobumwe n’amaguru.

Emikono eyenda kuhakana, eyebwa ku niyo yabeire yaabireeta obyokuhagana. Abaabeireho boona beebuza ahamikono: Bya byara bisheija ebyabeire nibijanjamuka ngu bibaase kuramira omubiri bareeba byaguma byaahukeine n’ezindi nkumu zengaro. Ebindi bichweeka byomubiri byenda kusheka kwonka bireeba ikindi. Nobu ekisheija kyayahukeine nezindi nkumu, kikaba nikiziyamba omukukwaata kuhamya ekintu omu ngaro n’amaani. Eki shi n’enkyi? Oburema buhinduka amaani?

Okuhaajana aha Musinguzi kukatwaara ebiro bitaano – nkoku enkumu, nebyara bebigyere biba bitano buri rubaju. Owokusingura baremwa kumwikirizanaho. Bashanga ngu buri muhakani akaba eine eki arikukora kurungi kusinga mutaahi we.

Batandika kuteekyereza nibeebuuza munonga. Bati beitu mihibwe omubiiri niki? Beikiriza ngu omubiri n’okwegeita kwebichweeka byona hamwe. Beikiriza ngu buli kichweeka kyiine kukora ogwaakyo kurungi, bwanyima omubiri mpaho nagwe gukabaasa kukora omu buryo buhikire.

Kwonka okweehara obuteija kubaho ezindi ntongane, n’okuzibira kuhondana, kikeikirizibwa ngu ebichweeka byomubiri bigyende byesimbire, ebigyere bihamire ahansi, emikono omu mwanya.

Omubiri gushemererwa n’okusharamu. Bagira ngu abeerere bataandikirege ahakwanjura kugira ngu tutaryeebwa eyi twaarugyire.

Emirimo bagibaganisamu bati: Amaguru gagume geegure omubiri kutoora eyi gurikuza; engaro zikore emirimo yoona, kandi zikozese ebikwato eburikweetaga kukwaatwa. Amaguru nebigyere bikole ogwokubangyira omubiri, leero engaro zikakozesa emyoga yaazo kureeba ngu ensi egi zaataho oburyo bweena zeihamu ebyokurya kuhika aha kutamika akanwa; Akanwa n’ameino bikanjakanje ebyokurya, ebykurya byoherezibwe kuraba aha Mumiro, kuza omu ibondo. Enda esiite, ekaamule kandi enyuunyuuse akarungyi koona kuruga omubyokurya ekasindike kuraba omu misi kuza omu bichweeka byoona byomubiri [obariiremu amaguru n’emikono].

Eibondo ndiryo rigaruke rishohoze ebikambi ebyasigara kuhisya obu birachuuteerwe omu misiri neinga bikaziikwa omu itaka. Kuruga omu itaka, Ebimera bishishe, byaane ebijuma; Engaro zishogore ebijuma, bigaburire akanwa.

Yego kwo akasindikeine kamagara nikwe kalikweetooroora!

Mpaho emizaano n’okushemeza nikwe byabaganisiibwemu: Okweeshongora kwaheebwa eminwa; okutaragaza n’omupiira bakakulekyera amaguru; kusha haabaho endiijo mipiira eyemyooga erikweetenga obukugu bwengaro, kusha beitu amaguru gakatirima kuhweera emikono kuhikiiriza egyo mizaano, kunu Amaguru geekwaatire kutaranga ekishaaha kyoona.

Okwe kubagana emirimo kukareetera omubiri gwomuntu kuba ekyooma kyomutaano kuhikiiriza omurimo gwoona kukira n’enyameishwa erikukirayo obuhango. Kwonka nabwe ebichweeka byomubiri bikashanga ngu ensharamu egyo hakye yeija kureeta obuteikirizana narishi akatabanguliko. Omutwe kuguma guhanami kikaagureetera kweheisa ngu nigukira ebigyere ebituura nibiribata ahansi, gugyire ngu ebichweeka byomubiri ebiguri ahansi ni ebihuuku byaagwe nigubitegyeka.

Bakachwamu ngu omutwe n’ebichweeka ebiguli ahansi byona nibinganisa obushoboorozi. Kuhamya ekyo, ebichweeka bisharamu ngu obusaasi n’okushemererwa byabaga byeizire bitarishoroora; byeijaga, bihurirwe buri hamwe. Na munonga eminwa ekahanwa kuteheisa; yaazaga kugaamba ebigambo bijweekere omubiri gwona hatarikugira ngu nigugamba ebyagwe byonka. Bityo ebichweeka byatoongyerera biti:

Omu mubiri gweitu
Tiharimu muhuuku
Omu mubiri gweitu
Tiharimu muhuuku
Nituheerezana
Tweena ahabweitu
Nituheerezana
Tweena ahabweitu
Nituheerezana
Iwe Rurimi nyakutujweekyera
Nkwatirira nkukwaatirire
Twombekye omubiri guhuriire
Nkwatirira nkukwaatirire
Twombekye omubiri guhuriire *
Oburungyi nikwe kukwaatanisa*

Tukore hamwe
Ahabwoburungi bw’omubiri
Tukore hamwe
Ahabwoburungi bwomubiri
Okukwaatanisa nigo maani geitu

Mpaho ekyo kyatongozibwa nk’ekyevugo kyomubiri gwona. Kuruga obwo, omubiri gwevuga nigukyeshongora n’eri izooba. Kandi ekyo nikyo kyahura abantu n’enyameishwa, nangwa hamwe n’ebyo ebyajeemeire akarigito narishi akeesharingo k’obwa ndyemereire. N’obu enyameishwa ezigyendessa ana zaareebire ebyarugiremu, zikarahira kutabyeetabamu. Okweeshongora kukazishushira nk’obushema. Omunwa kuguba ogwokurya, gwaarabeire ogwokweshongora? Zisyo zeekoramu ekigombe kyobutahindurwa, ziguma n’emitwaarize yaazo.

Amakuru: Abantu kubetegyeereza enkoragana eriho ahagati yebichweeka byomubiri, bakora kurungi; beitu b’okwenda kureeba omutwe nebindi bichweeka nk’ebiri aha rugamba rwokuhaajana ngu niho kimwe kiri aheiguru yekindi, ekyo kibeiriza heihi kandi kyibashwanisa nenyameishwa ngyenzi zaabo ezaayangire kuhindurwa.

~
Edited by Gilbert Musinguzi

Read the English translation – The Upright Revolution: Or Why Humans Walk Upright by Ngugi wa Thiong’o


Clare D Kyasiimire is a stay home mother of three, married to one man. Clare holds a degree in Adult and Community Education and is passionate about reading and writing poetry. She grew up listening to folk stories-mostly in her mother tongue, Rukiga; and those made for a strong bond with African (or Ugandan) literature. Clare never wants to miss a good story and given a chance she’d love to share those stories, which in most cases she internalises and thinks about in her mother tongue. So whenever she is a bit swamped with so many things to do; Clare begins with a story- and her day is alright- it’s the balm that patches her wounds.

What's Your Reaction?
Excited
1
Happy
0
In Love
0
Not Sure
0
Silly
0
Scroll To Top