Shichirashi Vandu Valekha Khumola Menya Tsinyama Tsindi
Lwisukha
Lutivini Majanja
Mu tsinyinga tsya khale, vandu shivachendanga tawe, vamolanga na masikamo nende makhono menya tsinyama tsindi. Vandu voosi vali nu vunyali vukhumola vwangu khuvira tsisungula, tsingoi nende tsimboko. Vilenje nende makhono vyasasana khuvira vilombe vindi vyu mmbili. Vilombe vyasasana vyali vinyishi. Khu maveka nende marango, tsikhumbu nende masikamo, munyengo yi shikala nendi tsindecheye vyasasana. Vilenje nende makhono kali ni vitere virano nende makhuvuyu khuvitere vyenevo. Vitere vya makhono nende vilenje vyapangwa visasani khurula shitere shikali khutukha khatere khatititi. Matukhu kenako shitere shikali shyali himbi nende vitere vindi khushilenje nende khumukhono. Makhono nende vilenje vyalangananga vavotso.
Vilombe vyenevo vyakhonyananga khuchinga mmbili hawoosi ha kwenya khutsia; musokoni, mumatuka, khunina misala nende khuvikulu, hawoosi ha mmbili kwenya khwisunda. Khali vyakhonyana khwelema nende khukhola shiatsia mumatsi. Vahuchilana nende lilekhaana vuchira shilombe shilala naho vanyishi khwikhola vakali khuvira vandi mu limenya lyavo. Voosi varumisharanga vukhonyi vwi vilombe halala khuli khulomoloma nende munwa, khuhulishitsa ni shiroi, khurumishila muulu khuhunya vindu nende khuhenza ni tsimoni.
Vilombe vindi vyaranga khushenenekha lwa vyalola vukhonyi nende vuyanzi hakari ha makhono nende vilenje. .Vilombe vyenevo vyasinyikha khuhaana tsingulu tsyavo khu vavotso yavo. Vurindi vwavo vwaikala tsimoni tsyavo kholola ikaasi yi vilenje nende makhono kakhola khuchinga vilombe vyosi vivula tsingulu tsyukhwichinga. Varanga khupanga¬ matinyu khu vanne yavo; makhono kavili nende vilenje vivili.
Lulimi lwarevera lisuvila khurula vwongo niluranga khurumishila. Lulimi lwaranga khureva nikava vilenje nende makhono vanitsingulu khuvira vaandi. Vina ani tsingulu tsinyishi, yareva. Vavotso vanala khumenya halala varumishila mwoyo khurula munwa khurevana ni uli ali mukhonyi khuvira wundi. Lirevo lienelo liakalukhanyinywa niliva nivi ulolekha vulahi khuvira wundi. Makhono karanga khwilola shichira makhono kali ni vitere virambi. Makhono katsitsachilila khuchiaya khu vilenje. Makhuva kenako kavwerera mu lirevo lilala, nivi mukali nende nivina ali ni tsingulu khuvila vaandi? Vareva vilombe, ni vilombe nivicheletsa khuchipa.
Lulimu lwavolela vilombe vyenevo, makhono nende vilenje, vipishane. Ni ndio, voosi vahuchila nikhali vareva, “Mapishano kenako kalafuana kari?” Vaandi vavola makhono nende vilenje vikhupane. Vaandi venya vakhupani ni vivavi, noho vavaye mubayo kukhukalangaranya shindu mmkhono, noho mibayo menya chess nende checkers. Vilombe vyosa vyahingana nivivola mubayo yuku ni mutinyu khuvira mubayo kundi. Khandi, lulimi lwakalukha khu vwongo khukhava tsinganakani tsimbia. Lulimu lwavolela, vilombe vyene vichakuli mubayo kwa venyanga. Makhono nende vilenje viiyema.
Mubayo kwenoko kwali himbi mbulimu nende himbi muchela. Vilombe vyosi vyahulishitsa nu khuhenzahenza nikava shindu shyosi shipii shihimbi khukholekha, noho khuchimila mmbili nishishili khulolekha. Tsimoni tsyahenzera hawoosi ihale nende himbi. Maroi kahulishitsa liyoko lyosi. Mulu kwa militsa khu kuhunyi vindu. Lulimu lwirechekha khukhuva tsikhwiri.
Muyeka kwahutsa makhuva kumubayo mu shivala shyosi, mbulimu, mumatsi nende mwikulu. Tsinyama tsimola ni vilenje vinne tsyali tsyukhuranga khutukha. Tsinyama tsingali tsyachinga masambu khumanyinya tsitushi ni milembe. Shiselelo shyenesho shyalera tsinyama lukano lukano menya ingoi, iduma, ikutunyi, shifaro, ling’u, inzeku, itika , ingamia, ing’ombe ihili nende ing’ombe idwasi, imboko, shisusu, iswala, isungula, imbukhu nende lichungu. Vilombe vyu mumatsi, shiboko, tsisutsi, tsikweno, tsyali ni tsisinjili himbi ni muchela. Tsinyama tsirumishila vilelenje vivili menya iyahudu, likhanga nende itausi vya khuvaganyinya tsimbaha nitsivukula vwiyangu vundi. Manyonyi kiimba mumisala, khali litakalala lyatsitsachilila khwiimba. Luvuvi, Mulambo, Shikongolo nende Inanyanza vamola hasi nende khumisala. Inambu yachenda kalaha nikhali lisiakali liilukhaka vuchila khuhulukha. Iniani, inguchi nende isokwe varumaka khurula lusia lu musala mulala khu lundi. Khali misala nende visakha vyasyevasyeva hatititi, ni viinama nende khusinjila.
Munwa kwaranjitsa mubayo nu lwimbo:
Khukhola khuri khuyanze
Khukhola khuri khuyanze
Khukhola khuri khuyanze
Shichila voosi
Khurula shindu shillala
Makhono nende vilenje viiyema valahuchila shikholekha ndio vutswa vuchila shileche, khuambakhana noho khurumba.
Makhono karanjitsa mubayo: Chiasyuva ikhui hasi. Shilenje shilala noho vilenje vyosi, vyenyekha vitole ikhui yeneyo malelo visyuvi khandi. Vilenje vyene vyali nuvuyangu khurevera shya valakhola nende khurumishila vitere khumala ikasi yeneyo. Vilenje vyachelitsa khupendula ikhui yeneyo, khusukuma nikhali khali vakhole vari, shivanyala khusukuma ikhui yeneyo khali hatii vutswa. Shitere shyu mukhono shyarumishila mwoyo khurulu munwa nishisekha. Makhono kasinjila imbeli wu vandu menya kiiloleshitsa khwamakondo nikamanyinya lwa kang’aha, nikatola ikhui yeneyo nikasyuva mu masakha ihale. Tsinyama tsyosi tsyarulitsa myuya. Makhono katsachilila khumanyinya vunyali vukhutola vindu vitititi, menya muyeshe khuruulitswa musahani yu muchele, khuviritsa luvusi musindano, khulomba khakachila khuchinga kukhui kukali, khulomba lirimu malelo khusyuva ihale, ikasi yiyi yosi yakhaya vitere vii vilenje. Vilenje vikhala nivichenya shya vyalola. Valoli vandi vachenya nivakhuva makhono ikulu. Vilenje vivili vyrumba. Vilenje vyatunya shichira vyali niviambakhani khuhuchila viremelwi. Vitere vikali vi vilenje vyachora rundu ruti khu malovo nivikhava injila yukhukura.
Vuyangu vwi vilenje khuhana lirevo vwatukha. Vilenje vyavola lirevo lyavo lyali litinyu tawe. Venya makhono kachinji mmbili kwosi khurula vupande vulala khu vupande vundi. Lwa vitere vyahulishitsa, vyapara lirevo lyenelo lyali lirevo lisiro. So, shyali shindu shyukhuchenyitsa. Mmbili kwoosi kwali kukhunamikhwi. Makhono katila hasii, tsimoni tsyali nitsihenzi hasii, tsikhailwi khulola nitsili himbi noho ihale khu hasii.. Lukushi lwinjira muulu, muulu nukumilitsa. Vilenje nende vitere vi vilenje nivihenzi ikulu. Valoli voosi vayoka lucheeli Ikulu niviimba
Lucheeli Lucheeli Ikulu
Makoso Kavula
Londa lucheeli
Makoso Kavula
Khurumi ikulu
Valoli voosi valonda makhono nende vitere. Vilombe vyanyala khasee khukhola vindu vinyishi, vwangu yuvu vyali nivikhailwi khali khwisunda hatii. Makhono kalila shichira kasalila. Makhono katechela nikakwishitsa mmbili. Kahulukha nikachelitsa khandi. Kachelitsa khusunda vitere khuchimila hasi nikhali shitere shikali shyonyene shyanyala khwikhwesa. Vachelitsa khuruma nende khwipindula nikhali vakailwa shichila khuruma khwenoko khwenya varumishili vilenje khumalila. Vitere vi vilenje vyaranga khusekha. Vyakhava lisekho lyukhuhola khurula munwa khulondokhana ni vitere vya makhono. Vitere vya makhono vyali niviseshi nu mwoyo kukhutsyula. Lwa makhono kahulila khuchiaya khwenokho, karumba nikachelitsa khandi khuchinga mmbili. Kakhailwa khali khuchenda hati. Makhono nende vitere vyakhailwa. Vilenje vyayanza nende khwikholitsa khumanyinya tsingulu, nivichenda, niviilukhaka, niviruma ikulu nende ihale. Valoli voosi vasena hasi khanyishi ni tsingulu tsyosi khumanyinyi vulala nende vuyanzi vwavo. Makhono kasyuvilwa ikulu khumanyinya khusinyikha nu mubayo kwenoko, khwikhola viviririri navo varanjitsa mubayo kwene.
Valoli voosi valola shindu shyukhuchenyinya khu makhono: vitere vyukhuranga vyali nivirikali ihali khu vitere vindi vyu mukhono. Vilombe vindevo vyenya khutsachilila lusekho nikhali lwa vyalola shitere shikali shilekhani nende vitere vindi, shyakhola mukhono kwosi kuvuli tsingulu nende vuyangu khuhinzila vulahi. Nikhali sasa vitere vyenevo vyali ni tsingulu khuchimila vindu nende khuchinga vindu. Shina shyakholekha? Vulemu vwenovo vwalomba mukhono kuvee nu vunyali vukhulonga!
Matukhu karanu kavira voosi nivahingana nivakorirwi khuchakula vina yakura mubayo kwene. Kirikari, shivanyala khuchakula shichila avula yanyala khumala ikasi vuchila vukhonyi khurula undi. Sasa varanga khurevana marevo matinyu khuli: kirikari mmbili ni shindu shiri? Varevana nivahuchila voosi kenyekha vahinziri halala khulomba mmbili mulala. Shilombe shyosi shiniikasi ya shyenyekha shikhole khu mmbili kwosi kukhonywe.
Khusinjilitsa vurindi hakari hi vilombe, voosi viiyema mmbili kuchende ni vilenje vivili viseni hasi, makhono nikarikali ikulu. Mmbili kwahuchila shya vavola nikhali kwaleshitsa rwana ruti rumole nivilenje vinne khumanya lwa limenya lyari khale. Vahaana tsikasi khu vikha vyu mmbili: Vilenje khuchinga mmbili, makhono khuhinzira ikasi yukhulomba nende khulonga vindu. Lwa vilenje nivikhola ikasi indinyu yukhuchinga, makhono karumishila vunyali khuhinzira mishivala nende khulishitsa munwa.
Mino kali mu munwa kalanyanya shililwa shyenesho, malelo kaviritsi manyanyi kenako khu muhololelo, malelo muholole kuhiri shililwa mundaa. Ikasi yi indaa yali khuvukula shililwa, khusia nukhura vunulu mmasai vuchende mummbili kwosi nukhurulitsa machicha karikale mu mmbili kusyuvi mandu kenako mushivala halwanyi muvunyasi nende mumalovo. Misala chilamela matunda, makhono kalavukula matunda kenako khulishitsa munwa. Ni ndio limenya lilatsachilila nilukalukhanyia.
Khali mibayo nende viselelo vyapangwa ndio: khuimba, khusekha nende khulomoloma yali ikasi yu munwa; khuilukhaka nende khuvaya mbiro yaleshitswa khu vilenje, baseball nende mupiro kwi shikapu yali ya makhono nikhali vilenje viilukhache. Vuyangu vunyishi vwatsiakhu vilenje khu mibayo chyu khuvayamushikuru. Sasa, mmbili kwanyola kunuvunyali vukhuchenyitsa, vunyali nende vwongo khuvila tsinyama tsindi.
Lwa voosi vahuchila mupango kwenoko, vali nivamanyi havula shindu shyukhukaya vaandi khuhingana. Murwi nikuli ikulu kunyala khupara kuli mulahi khuvira vilenje visena hasi. Noho kunyala khwilola muhiinda khuvahinzili hasi. Vakalushira mupango kukhuhinzira halala ni valomba khusalila nende khuyanza khuhulilwi nende voosi. Vavolela munwa nikuvola ndi noho ndio kumanye kulaikaira khu vuyangu vwu mmbili kwosi. Viimba lwimbo:
Mu mmbili kweru
Avula muhinzili
Mu mmbili kweru
Avula muhinzili
Khukhonyananga
Khutsi khu khutsi
Khukhonyananga
Khutsi khu khutsi
Lulimi, mwoyo kweru
Njimila, khuchimili
Khulonga mmbili kuli ni tsingulu
Njimila, khuchimili
Khulonga mmbili kuli ni tsingulu
Vulahi ni khwikhala halala
Halala khuhinziranga
Khu mmbili kuli ni tsingulu
Halala khuhinziranga
Khu mmbili kuli ni tsingulu
Halala khuhinziranga
Yulu lwali lwimbo lwu mmbili kwosi. Mmbili kwimba lwimbo yolo khurula lwenolo khutukha matukhu kanu. Nalwo lumanyinya lukano hakari hi tsinyama tsindi nende vandu vayambakhana khumola.
Tsinyama tsindi tsyalola shya vandu vakhola nikhali vayambakhana khuchenga limenya lyavo. Nivahenza, valola menya khuimba tsinyimbo ni shindu shisiro. Valola menya munwa kwalongwa khulia khwonyene. Varanjitsa ichama yi tsinyama tsyayambakhana khuchenga limenya lyavo.
Lwa vandu voosi valaeka khurula vilombe vihinzira halala, valakhola vulahi. Nikhali murwi nende mmbili nikuhingana, valakalushira khuvaa menya tsinyama tsindi vavotso vavo vayambakhana khusinjila.
~
Edited by Gerishom L. Majanja
~
Read the English translation – The Upright Revolution: Or Why Humans Walk Upright by Ngugi wa Thiong’o
Lutivini Majanja’s writing has been published in Kwani?, McSweeney’s and The Golden Key. She holds a B.A from the University of Nairobi and an MFA in Creative Writing from the University of Maryland.
You must be logged in to post a comment.