Umkhankaso Wokuhamba Uqondile: Yindaba Abantu Behamba Beqondile
isiNdebele
Junior Moyo
Kudala abantu babehamba ngenyawo lezingalo njengazo zonke inyamazana ezilenyawo ezine. Abantu babehamba ngokuphangisa ukwedlula umvundla, ingwe kumbe ubhejane. Inyawo lezingalo zaziseduzeduze ukwedlula ezinye izitho zomzimba. Zazilamalunga omzimba ahambelanayo: emahlombe lekhalweni; amadolo lendololwane; inqagala lesihlakala; inyawo lezandla konke kucina ngobuhlanu bamazwane leminwe. Kwakulozipho kolunye lolunye uzwane kunjalo laseminweni. Izandla lenyawo kwakumiswe ngendlela ehambelanayo emazwaneni leminweni kusukela ezwaneni elikhulu lesithupheni kusiya ezwaneni elincane locikilicane. Ngalezonsuku isithupha sasiseduze leminye iminwe. Kwakunjalo lasemazwaneni uzwane olukhulu lwaluseduze lamanye amazwane. Inyawo lezingalo zazibizana ‘mzawami’.
Lezizitho zazincedisana ukuthwala umzimba usiya lapho owawufuna ukuya khona: emakhethe, ezitolo, ukukhwela lokwehla ezihlahleni, ezintabeni lazo zonke indawo okwakudingeka ukuthi uye khona. Lasemanzini zazisebenza ndawonye ukuze umzimba undende, ubhukutshe kumbe untsheze. Zazilobudlelwano bokungakhethi mhlobo zicela uncedo kwezinye izitho zomzimba njengomsindo ovela emlonyeni, ukuzwa okuvela endlebeni ukuhogela okuvela emakhaleni lokubona okuvela emehlweni.
Ubudlelwano babo benza abanye babo babalomhawu okumangalisayo. Basebezisola ukuthi babebabolekelani imiqondo yabo emihle. Bakhungathwa ngumhawu okwenza inyawo lengalo kucine kubenzela lemisebenzi yabo. Lokhu kwenza baqala ukudinga amacebo okukhawulisa laba ababili.
Ulimi lwaboleka umbono engqondweni lwahle lwawusebenzisa khonapho khonapho. Lwaqalisa ukucabangela phezulu ngobudlelwano bamandla ezingalo lenyawo. Kambe ngubani oqinileyo ukwedlula omunye? Lwatsho lucabanga. Izitho zabo ezazingelandaba ukuthi omunye wazo ulani kumbe wenzani khathesi seziboleke umsindo ovela emlonyeni zaqala ukukhuluma ukuthi ziqakathekile emzimbeni ukwedlula ezinye.Lokhu kwaguquka kwaba yikuthi ngubani ophakemeyo ukwedlula omunye. Ingalo zaziziqhenya ngeminwe emihle emide ecakileyo esezandleni zazo ngapha ziphoxa inyawo ngamazwane azo abanzi njalo amafitshane. Ukuze aziphindiselele amazwane aqala ukuphoxa iminwe ecakileyo beyibiza ngokuthi ngabazawabo abalambayo. Lokhu kuphoxana kwenzakala amalanga elandelana kwaze kwenza bengasasebenzi kuhle nxa bendawonye. Yatshisa indaba yabo yaze yayafika ekuthini ngubani olamandla. Baze bacela ukuthi kungenele ezinye izitho zomzimba endabeni yabo. Ulimi yilo olwabuya lombono wokuthi akube lomncintiswano. Kwakungumbono omuhle lowo ngoba bonke bavumelana lawo. Kodwa wawuzaba ngowokwenzani lowomcintiswano? Abanye babuya lombono wokuthi kwenziwe umdlalo wokulwa. Lumdlalo wawuzakuba phakathi kwenyawo lezingalo. Abanye bathi kakudlalwe owokulwa ngenkemba, owokujika izinto ezinengi uzigama zingawelanga phansi, owechess lamalibho kodwa yonke yacina isikhangelwa njengemidlalo enzima engenza bangenelisi ukuyidlala ngendlela kukhangelwa ukudalwa kwabo. Kwakululimi njalo olwaboleka umbono engqondweni lwaxazulula leyongxabano. Esinye lesinye isitho somzimba kwathiwa sibuye lombono ngokuhambelana kwazo zinikana amathuba. Ingalo lenyawo kwavumelana lalokho.
Lumcinciswano wenzeka egcekeni elaliseguswini eduze lomfula. Zonke izitho zomzimba zazihlezi ziqaphele ukuthi hleze kube lengozi eyayingehlela umzimba ungalindele, njengoba kwasokulezinye izitho ezazingasazwisisani. Amehlo ayekhangele indawana yonke eqaphele ingozi engenzeka eduze lakhatshana. Indlebe zona zaziqhaphile zilalele yiloba yiwuphi umsindo ovela kude leduze. Amakhala wona ayevule imbobo zawo ukuzwa umnuko wengozi eyayikhuthwe ukubonwa ngamehlo lokuzwa zindlebe. Ulimi lona lwalumelele ukuhlaba umkhosi nxa sokuvela ingozi. Umoya wahambisa ilizwi lalumncintiswano indawana zonke zeguswini emanzini lasemoyeni. Inyamazana ezilenyawo ezine yizo ezaqala ukufika ezinkulu zakhona zithwele ingatsha zezihlahla eziluhlaza zitshengisa ukuthi zize ngokuthula.Kwakungumhlambi obukekayo weNgwe,iHlosi, iSilwane,uBhejane,iMpisi, iNdlovu, iNtundla, iKamela, iNkomo elempondo ezinde, iNyathi lempondo zayo ezinfitshane, iBhalabhala, iMpala, uMvundla, iMvukuzane, leGundwane. Ezasemanzini zona ezigoqela iMvubu, iNhlanzi leNgwenya zazikhanya ngamaqolo ekhunjini lomfula ezinye zazo zisele emfuleni. Onyawo mbili, iNtshe, iThendele lePhigaga kwakutshaya amaphiko ngokuthaba ngapha inyoni lazo zicula ezihlahleni. INyekevu yayikhala ngaso sonke isikhathi. ISayobe, uMhogoyi, iNyoka yabafazi, leTshongololo kwakuhambahamba phansi lasezihlahleni. UNwabu lona lwaluhamba kuhlekuhle luthatha isikhathi salo ikanti uMpankwa wona wawugijima ugcwala indawana yonke ungachumi endaweni eyodwa. INkawu, iChimpanzee leGorilla kwakuseqayeqa ezingatsheni zezihlahla. Izihlahla lezihlahlakazana zazinyikinyeka zisiya ngapha langapha zibe sezikhothama, ngemva kwalokhu zime zinikana amathuba. Umlomo wavula luncintiswano ngengoma ethi;
Senza lokhu ukuze sijabule,
Senza lokhu ukuze sijabule,
Senza lokhu ukuze sijabule,
Ngoba sonke ngobunengi bethu,
Sivela emhlabeni owodwa.
Izingalo lenyawo zafunga ukuthi zizakwamukela yiloba yiphi impumela yomdlalo wabo ngenhliziyo ezikhululekileyo; kungabi lobudlwangudlwangu, ukuthembisa ukukhalala, ukungabuyi emdlalweni lokungaphathisi emdlalweni ngendlela efaneleyo.
Ingalo yizo ezaqalayo ngokujika phansi ugodo. Inyawo kungakhethi ukuthi ngolokudla kumbe ngolwenxele kumbe zizombili zazinikwe umlandu wokudobha ugodo phansi zibe sezilujika. Kwakuvunyelwe ukuthi inyawo zibonisane yiloba yisiphi isikhathi zithuma amazwane ngalinye ngalinye kumbe ngobunengi bawo ukuze baphathise ekunqobeni kulumdlalo. Zazama ukuthi ziluphendulele, zilusunduze, zazama wonke amaqhinga kodwa zehluleka ukuluphakamisa. Ekuzameni ukulususa, indlela ezazingayisebenzisa kwakuyikulukhahlela okwebanga elincane nje.Ibona lokho iminwe yaboleka umsindo emlonyeni yahleka yaze yabulawa zimbambo. Ingalo zona ezingomunye wabadlali ezazizibonakalisa angathi zisemncintiswaneni wobuhle zitshengisa ukuzaca kwazo. Zisuka lapho zaludobha ugodo zalujikela khatshana le egangeni. Kwezwakala umsindo wokujabula kubadlali lababukeli. Zatshengisa ezinye iziphiwo zazo ngokukhetha inhlabathi phakathi kwenhlamvu zerayisi, ukufaka uhali enalithini, zenza lentambo zokudonsa izigodo ezinzima, zenza lemitshoko zayijika khatshana le. Zazisenza izinto ezingeke zenziwa ngamazwane kumbe aphuphe ezenza. Inyawo zona ezazingakwenza yikuhlala sezibambe owangaphansi ngezimanga ezazisenziwa ngabazawabo. Ingalo zezibukeli zaqakeza izandla ngokujabula zihlanganyela lezinye zazo okwazondisa inyawo. Inyawo zazingakazimiseli ukuvuma ukwehlulwa. Loba nje zazilokhu zihlezi zikhangeleka zidanile, amazwane azo amakhulu elokhe esenza izigombolozi etshebetshebeni ngokuhawukela, zazizama ukuthola iqhinga elingazenza zinqobe kulumdlalo.
Ekucineni safika isikhathi sokuba inyawo zitshengise iziphiwo zazo. Okwazo zazikubiza ngokuthi yinto ezilula. Izandla kwasekumele zithwale umzimba kusukela nganxanye kwenkundla kusiya kweyinye ingxenye yenkundla. “Le yinto yobuwula nje”, yatsho iminwe ngokudelela. Le yinto zonke izibukeli ezazimelele ukuyibukela. Yonke into eyayisemzimbeni yayisiphenduke yakhangela phansi. Izandla sezinyathele phansi, amehlo eseseduze kakhulu lenhlabathi indlela zawo zokubona sezifiphazwe yikuba seduze laphansi. Uthuli lwangena emakhaleni okwenza athimule, ngapha inyawo lamazwane kusemoyeni: “nyayo juu”, zatsho zibanga umsindo izibukeli lapho zihlabelela ngokujabula.
Nyayo Nyayo juu,
Hakuna matata,
Fuata Nyayo,
Hakuna matata,
Turukeni angani.
Babehlabela bekhangele ikakhulu izandla lengalo. Izitho ezazibukwa ngeziphiwo zazo ekuqaleni okwamanje zasezisehluleka lokutsheda nje zwi. Ngemva kokuhamba mbijana nje izandla zasesikhala ngokuzwa ubuhlungu, ingalo zitatazela sezixega okwenza umzimba uwe. Zaphumula okwesikhatshana zazama futhi. Khathesi zazama ukuthi iminwe isabalale ukuze bame kuhle kodwa izithupha yizo ezenelisa ukwehlukana leminye iminwe. Zazama ukutshekisa umzimba kodwa lokho akuvunywanga ngoba ukuze bame kwakudingeka uncedo lwenyawo. Lapho kwasokuyisikhathi sokuthi lawo amazwane ahleke. Ahle aboleka umsindo webhonga ovela emphinjeni uphuma emlonyeni ukuze bangacakisi ilizwi njengokwenziwa yiminwe. Lokhu kwenza ingalo zizonde ngamandla lapho sezizama kabuhlungu ukuthwala umzimba. Zehluleka lokusuka nje lapho ezazimi khona. Ngokudinwa izandla leminwe kwadela kwavuma ukwehlulwa. Inyawo zasezijabule zitshengisa ubuntshantshu bazo. Zazikwenza ngesikhathi lokhu, zidladlazela , zigijima, zisenza imidlalo yokweqa usiya phezulu owe high jump lowokweqa emhlabathini okuthwa yi long jump, ukweqa kwenyawo: Akulanto eyayihlupha ngokweqa kwenyawo zisiyaphezulu, ukulandela inyawo emoyeni, ukuphapha kwazo kungazange kwenze umzimba uwele phansi. Inyawo zazo zonke izibukeli zatshaya phansi zibuka umsebebenzi owasewenzwe zinyawo ngobunengi bazo. Ingalo zaqala ukukhonona ngesenzo lesi bekhohlwa ukuthi yibo abaqale indaba le.
Kodwa bonke kuhlangene lezibukeli bananzelela ukuthi kwakungelanto emangalisayo mayelana lengalo. Izithupha ezasezehlukene leminye iminwe lapho izandla zizama ukuthwala umzimba zahle zahlala zinjalo. Inyawo zasezilindele ukuhleka njalo lapho ezananzelela ukuthi ngaphandle kowehlukana kwezithupha leminye iminwe, izandla zazingaqinanga kangako okwakusenza zibe lamandla amalutshwana okubamba izinto. Kuyini lokhu? Ubulima obuntshintshe baba ngamandla okubunjwa!
Ezinye izitho zomzimba zayiphatha indaba yokuthi ngubani ozaphumelela kumncintiswano lo okwamalanga amahlanu okungangenani leminwe engalweni eyodwa lamazwane enyaweni olulodwa. Zazama ngazo zonke indlela ukuthola onqobileyo njengoba ingalo zazileziphiwo ezidume ngazo kunjalo lasenyaweni okwakusenza ukuba laba ababili bengenelisi ukusebenza bengekho ndawonye. Kwaqalwa ukudingisisisa kabanzi ngaloludaba, ukuthi umzimba kuyini. Bananzelela ukuthi yibo bonke bencedisana. Sonke isitho somzimba kumele senze umsebenzi waso ngemfanelo ukuze lezinye izitho zenelise ukwenza imisebenzi yazo ngemfanelo.
Ukuze kuvikelwe ukwenzeka komcintiswano onje empilweni lokungazwanani kwabo, kwacina kufakwe umthetho yizo zonke izitho zomzimba wokuba umzimba kumele uhambe uqondile inyawo ziphansi ingalo zilenga emoyeni. Umzimba wathaba ngalesosinqumo kodwa wavumela ukuthi abantwana bahambe ngezandla lenyawo ukuze bangakhohlwa imvelaphi yabo. Babelana imisebenzi. Inyawo kwathiwa zizathwala umzimba ziyewufikisa lapho owawusiya khona, izandla zona zazisenza umsebenzi odingakalayo njengokuthwala izikhali zokusebenzisa. Lapho inyawo zisenza umsebenzi onzima wokuthwala umzimba, izandla zazisebenzisa ubuciko bazo emhlabathini ukuze zibone ukuthi ukudla kuyafika emlonyeni. Umlomo, sithi kumbe amazinyo ayehlafuna ukudla abesekuthumela ngomphimbo kwehle kuye esiswini. Isisu sasimunya zonke imfanelo besezihanjiswa ngemithambo zisiya kumagumbi onke omzimba. Ngemva kwalokho isisu sasithatha okuseleyo kuhambe ngethumbu lapho umzimba ozakulahla khona emafusini kumbe ukugqibele emhlabathini ukuwuvundisa. Izihlahla zizakhula lapho zithele izithelo; izandla zikhe ezinye zezithelo zifake emlonyeni. Ngempela yiyo indlela yempilo leyo.
Lemidlalo yokuzilibazisa bayabelana ngokulingeneyo okugoqela ukuhlabela, ukuhleka, ukukhuluma okwaphiwa umlomo; ukugijima lokudlala ibhola kwakungokwenyawo; umdlalo weBaseball lowe Basketball wawungowezandla loba nje inyawo zazayizo ezigijimayo. Imidlalo emayelana lokugijima inkundla yonke yayingeyenyawo. Ukwabelana ngokulingeneyo imisebenzi kwenza umzimba womuntu ube ngumtshina owedlula lenyamazana ezinkulu kulazo zonke nxa sikhangela ubunengi bezinto umzimba womuntu ozenzayo lesisindo sakhona.
Ngokunjalo izitho zonzimba zananzelela ukuthi imisebenzi yempilo yazo yonke ezaseziyiphiwe yayingadala ukuxabana phakathi kwabo. Ikhanda ngokuba phezulu kwalo lalingazibona lingcono kulenyawo eziphansi loba lalingazibona liyisikhulu izitho ezingaphansi kwalo ziyizisebenzi nje. Baqonqoselwa ukuthi amandla ayelingana kuzo zonke izitho. Ukuqeda umsindo izitho zonke zanquma ukuthi ubuhlungu lokuthaba okuzwiwa yisitho esisodwa somzimba kumele kuzwiwe yizo zonke izitho zomzimba. Baxwayisa umlomo ukuthi ungabe usithi lokhu kwami, lokhuyana kwami ngoba uyabe ukhuluma lomzimba wonke hatshi ukuba ngokwawo wodwa. Bahlabela bethi;
Emzimbeni wethu,
Akula sisebenzi,
Emzimbeni wethu,
Akula sisebenzi,
Siyancedisana,
Okwethu ngokwethu,
Siyancedisana,
Okwethu ngokwethu,
Ulimi yisikhulumi sethu,
Ngibamba ngikubambe,
Sakha umzimba ophilileyo,
Ngibamba ngikubambe,
Sakha umzimba ophilileyo,
Ubuhle yikusebenza ndawonye,
Sihlangene siyasebenza,
Senzela umzimba ophilileyo,
Sihlangene siyasebenza,
Senzela umzimba ophilileyo,
Ukusebenza ndawonye yikho esidume ngakho.
Lokhu kwaba yingoma yomzimba wonke. Kusukela lapho umzimba wahlabela kuze kube lakhathesi njalo lokhu yikho okukhombisa umahluko phakathi kwabantu lezinyamazana kumbe labo abayala umkhankaso wokuhamba beqondile. Ngemva kwalokho abakubonayo inyamazana ezilenyawo ezine zaqhubeka zingavumelani lomkhankaso wokuhamba uqondile. Ukuhlabela babekubona kuyinto engelancedo. Babethi umlomo wenzelwa ukudla hatshi ukuhlabela ngakho bazenzela owabo umdlalo wasendle baqhubeka ngempilo ababeyiphila.
Abantu uma befunda ngokuhambelana kwezitho zomzimba kuyajabulisa, kodwa uma bebona umzimba lekhanda kuyizinto ezingazwananiyo omunye ephezulu ukwedlula omunye baphosa bafanane labazawabo onyamazana abayala ukuhamba beqondile.
~
Read the English translation – The Upright Revolution: Or Why Humans Walk Upright by Ngugi wa Thiong’o
Junior Moyo was born in Lupane, Zimbabwe. She holds a BA Honours Degree in Language and Communication Studies from Lupane State University. She has worked as a journalist for Southern Eye Newspaper, and was a participant at the Minds Youth Dialogue Conference in Rwanda in 2014.
You must be logged in to post a comment.