Phetogo ye Kgolo: goba Lebaka leo mmele o sepelago o eme

Sepedi

Mathabo Masilela

Kgale kgale batho ba be ba sepela ka maoto le matsogo, go swana le diphoofolo tše dingwe tša maoto a mane. Batho ba be ba sepela ka go phakiša go feta mebutla, dinkwe, le ditšhukudu. Maoto le matsogo a bona a be a batemelane kudu go feta ditho tše dingwe tša mmele: di ena le dijoine tša go sepelelana: magetla le matheka; dijabana le dikhuru; dikgokgoilane, maoto le matsogo ka moka di na le menwana ye mehlano, manala mo menwaneng ka moka. Diatla le dinao le tšona di be di le ka mokgwa woo. Matšatšing auweng monwana wa leoto o be o tshwana le wa letsogo.

Maoto le matsogo a be ba bitšana batswala.A be ba thušana go kuka mmele go go iša go gongwe le go gongwe o nyakago; a o iša mmarakeng; mabenkeleng; fase le godimo; ditlhareng le dithabeng,go gongwe le go gongwe mo go hlokegago gore go tsamaiwe. Le ka meetseng, a be a somišana gore mmele o phaphamale godimo ga meetse goba o ruthe ka gare ga ona. A be ba hlomphana ebile a thušana mo botswalleng bja ona ka tsela ya temokrasi. A be ba kgona le go adimana le ditho tše dingwe, go swana le molomo gore o fane ka lentšu, tsebe gore e kwe, nko gore e dupelele, mahlo gore a bontšhe tsela.

Mešito le merethetho yeo maoto le matsogo a bego a e dira ka tumelelano e ile ya dira gore ditho tše dingwe tša mmele di be le lehufa. Ditho tše dingwe tša thoma go lebelela batswala ba bona, maoto le matsogo e le ba ba kgethegilego le goba ba bohlale ka leihlo le lehubidu. Lehufa la ba fahla mme ba palelwa ke go bona gore maoto le matsogo ke bona ba ba sepedišago mafelong a mantšhi. Ba thoma go loga maano a go senyeletša maoto le matsogo. Leleme le ile la humana maano go bjoko la be la a thoma ka potlako. Leleme le ile la thoma go nagana, la ipotšisa dipotšišo tša go se fele mabapi le maatla ao maoto le matsogo a nago le ona. Ke mang a nang le maatla a go fetiša a mangwe mo gare ga maoto le matsogo, leleme la tšwela pele ka go ipotšisa le sa fetše. Batswala ba babedi bao ba senke ba tshwenywa ke gore ditho tše dingwe tša mmele di dira eng goba di ka kgona go dira eng, bjale ba adima lentšu go tšwa go molomo ba thoma go pepenka gore nna ke a go phala mola o mongwe a re nna ke botsana go feta wena. Se se thomileng e le metlae sa fetoga ka pejana goba phadišano gare ga maoto le matsogo, matsogo a re ona a na le menwana ye mesese ye metelele ye mebotse a kaela menwana ya maoto ka gore ke e mekoto e mekopana. Menwana ya maoto ya e phetisetša ka gore yona ga e bolawe ke tlala go swana le batswala ba yona ba metsetserepana. Se se tweletše pele matšatši a mantšhinyana, sa phuhlamiša go berekišana gola ga bona. Mafelelong ba fetša ka gore ke mang a nang le maatla a mantšhi , ba tshwanelwa ke gore ba boele go ditho tše dingwe gore di ba thušhe go rarolla taba ye.

Leleme ke lona le tlileng le kakanyo ya gore go be le phadišano. Mogopolo o mobotse, ka moka ditho tša dumellana le leleme. “Efeela, phadišano ya eng”, ba ipotšisa. Ba bangwe ba akanya gore go lwewe papadi ya go lwa ka maoto le matsogo, wrestling. Ba bangwe bare go lwewe ka marumo, mola ba bangwe ba akantše gore go ralokwe papadi ya chess efeela kakanyo ye nngwe le yenngwe ya beelwa ka thoko ka gore e tlo ba boima goba e ka se ahlolege ka go lekana ka ge ditho di sa swane. Leleme la leka gape, ka morago ga gore le tšee kakanyo go bjoko, ye kakanyo e be e le boleta. Setho se sengwe le se sengwe se tla tla le thaloko ya sona ya go phadišana. Maoto le matsogo ba dumela.

Phadišano e be e le lebaleng mo gare ga sethokgwa kgauswi le noka. Ditho ka moka di be di ikemišeditše. Mahlo a lebeletše kgole le kgauswi go sekolla sethokgwa mola ditsebe tšona di ile tša itsikitla gore di kwe gabotse modungwana o mongwe le o mongwe mo magareng ga bona;dinko tša itukula gore di kgone go dupelela monkgwana o mongwe le o mongwe wo eleng gore ga se o bone ke mahlo goba ditsebe ga se di okwe, mola leleme le be le emetše go goelela ge go ka ba le kotsi.

Moya wa kitimela dikhutlong tše nne tša sethokgwa o ba botša ditaba ka potlako, wa fetša wa ya ka meetseng le moyeng. Diphoofolo tša maoto a mane e bile tšona tša mathomo tša go fihla diphadišanong, tše dikgolo tša gona di tshwere makala a matala a mahlare go bontšha gore di tlile ka khutšo. E be e le ditlou, mapogo, ditau, ditšhukudu, diphiri, dinkwe , dithutlwa le dikamela di tlile ka mebalabala, dikgomo tša manaka a matelele, dinare tša manaka a mannyane , mebutla le magotlo. Diphoofolo tša ka meetseng, ke ra tšona dikubu, dikwena le dihlapi tša emiša dihlogo ka meetseng tša tlogela mmele ka gare ga noka. Tša maoto a mabedi tšona, dinonyane, diphikoko le dikgaka tša bethantšha maphego ka lethabo, tša letša melodi godimo ga dihlare. Ditsentsere tša lla di sa fetše, diokgo, diboko le megokolodi tša gogoba ka dimpa mo fase le mo dihlareng. Leobu lona la tsena le iketlile ka setu, mola mogaditswane ona wa tsena o kitima, o namela o fologa mo le mola o sa iketle. Dikgabo, ditšhwene, le dikorila ya ba tšona di fofa lekala ka lekala. Dithlare ka sekgweng tša tšea ke moyana go la ka nngele le go la ka go ja, go fihlela di ema thwi ka go latelana. Molomo wa bula phadisano ka koša:

Re dira se gore re thabe
Re dira se gore re thabe
Re dira se gore re thabe
Ka gore ka moka ga rena
Re tšwa felo go tee

Matsogo le maoto ba ikana gore ba tla amogela ditlamorago gabotse ,ntle le ngongorego,goba diboikhoto goba go straeka ,goba go šoma gannyane.

Matsogo a tlile ka phadišano ya mathomo: ba foša kotana mo fase. Leoto la nngele goba la go ja, goba ka bobedi,ba tshwanetše gore ba tope kotana mo fase ba e fošetše pele. Maoto a mabedi a dumeletšwe go šomišana, ba ka nna ba ahla ahla maano a go foša kotana ge phadišano e ntše e kgatlampana,goba ba roma menwana,ka o tee ka o tee goba ka moka ka nako e tee, ka mokgwa o mongwe le o mongwe,tabakgolo ke go kgona go dira se ba tshwanetše go se dira. Maoto a e tšeere kotana, ba e phethola; ba e kgarametša; ba leka mahlajana ka moka empa ba palelwa ke go e topa botse gore ba e foše :ge e le go e kgarametša gona ,ba jo kgona go e ragela pejana ga bona. Menwana ya matsogo ge ba bona gore maoto a a palelwa ya kgopela lentšu go tšwa go molomo ba ipolaya ka ditshego . Bahlohli, matsogo, ba tsatsanka o ka re ba ko diphadišanong tša bommasebotsana , ba bontšha bosesane bja bona, ka mekgwana mekgwana ba tšea kotana yela ba e fosetša kgole kgole ka sethokgweng, ba kgahlisa babogedi ba bona. Matsogo a tšwela pele go bontšha bokgoni bjo bongwe: ba ntšha maswikana a mannyane ka mo mohlabeng wo o bego o le ka gare ga seketlelwana sa raese, ba lokela tlhale mo naleteng , ba loga maano a gore dikgonye tša boima a di rwalwe ka tsela ya bobeebe, ba betla marumo ba a fosetša kgole kgole , dilo tše eleng gore menwana ya maoto e ka se tsoge e lorile go di dira.

Maoto a batho a jo itulela kgojana a duma bokgoni le botaki bja batswala ba bona ba basesane. Babogedi ba phaphatha matsogo a bona ka legoa le legolo, mme seo sa kwatiša maoto go feta tekano. Eupša ba be ba setšhwe ba ineela: le ge ba be ba bonala ba swabile,menwana ya bona e be e thala thala didikodiko mo mabung ,ba leka go humana tsela ya go fenya hlodišano ye.

Mafelelong ya ba nako ya gore maoto le menwana ya ona e be yona e fanago ka tlhohlo. Ya bona,ba re e bobeebe. Matsogo a tshwanetše gore a kuke mmele ka moka go tloga mathomong a sedikodiko go fihla mafelelong a sona. Menwana ya maoto ya jo bona e le phadišano ya go se re selo ya botlaela. “Re tla ba bontsha” matsogo le menwana ya bona ba ipotša. Mmele o ile wa phethogela godimo wa ithekga ka diatla tše di be di itshwareletše fase, mahlo a le kgauswi le mabu a sa kgone go bona botse ,lerole la tsena ka dinkong la di ethimudiša,maoto le menwana ya ona ya kadiela moyeng, ”maoto moyeng”, ba goelela ka dikoša.

Maoto moyeng
Ga gona mathata
Maoto godimo
Latelang maoto
A re fofeng moyeng ka moka

Efeela ditho ka moka di be di tsitsinketše matsogo le diatla. Ditho tšeo di bego di bontšha bokgoni bjo bogolo metsotsong ye mehlano ya go feta, di be di palelwa le ke go sweta. Megatonyana e mmalwa, diatla tša lla gore di kwa bohloko,matsogo a thoma go tatamela , mmele wa wela fase. Matsogo le menwana ya ona a ile ba ikhutšanyana pele ba leka gape. Nakong ye ba ile ba phatlalatša menwana gore ba kgone go ikakatlela gabotse mo fase feela ya ba menwana ya megogorupa feela e kgonang go taologa. Ba leka go phethola mmele ba dira dikhatwheels feela ba se dumelelwe ka ge ba tla be ba somiša le maoto. Bjale e be e le nako ya menwana ya maoto ya go tshega, ba adima mantšu a makoto, a makgwakgwa go tšwa go molomo gore ba se ke ba tshega go tshwana le menwana ya matsogo ka bosesenyane. Matsogo le diatla ge ba ekwa setshego sa menwana ya maoto, ba leka gape go kuka mmele. Ga se nke ba gate le ye tee kgato. Ba ile ba lapa mme ba lahlela toulo. Maoto a ile a ikgantšha ka go tsatsanka mo lebaleng, a kitima a eya godimo le fase,a fofela godimo, a fofa ka botelele ntle le go wiša mmele le ga tee. Babogedi ka moka ba gatanka fase ka lethabo le kamogelo. Matsogo a emiša diatla a leka go lwantšha phadišano ye ya ditho a lebala gore ke ona a thomileng taba ye go tloga le mathomong.

Efeela ka moka ga bona , le bona babogedi, ba lemoga se sengwe sa go makatša ka matsogo; megogorupa ye e bego e taologilego ge matsogo a be a leka go kuka mmele, e ile ya kgaogana le menwana ye mengwe. Maoto le ditho the dingwe di be di sa tšwela pele ka setshego ge di bona selo se sengwe gape sa go makatša ; ntle le gore go kgaogana ga megogorupa go dira gore matsogo a se ke a soma gabotse , megogorupa yona e ile ya kgona go kgomarela, ya ba le maatla a go itshwarelela gabotse . Ke eng se? Ka gare ga bogole gwa ba le maatla a popego?

Poledišano gare ga ditho gore di dumellane ka mofenyi e bile ya matšatsi a mahlano, nomoro ya menwana ya leoto goba letsogo le letee. Tša tšea taba ye ba e lebelela ka mahlokoreng ka moka mme ba palelwa ke go humana mothopasefoka, setho se sengwe le se sengwe se šomile gabotse go hlodišano yeo se e filwego gomme ga gona yo a kgonnego ka ntle ga o mongwe. Gwa tla taba ya sefilosofi: “e le gore mmele ke eng”, ba ipotšiša, ba lemoga gore mmele ke bona ge ba kopane;ba a tsenelana. Setho se sengwe le se sengwe se tshwanetše go soma botse gore tše dingwe di šome gabotse .

Efeela gore ba thibele diphadišano tša go tshwana le tše gore di se ke tša ba gona ka moso, ditho ka moka tša dumellana gore, mmele o tla sepela o eme thwi,maoto a le mo fase, matsogo a le godimo mo moyeng. Mmele o ile wa thabela tumellano ya bona empa o tla dumella bana gore ba tsamaye ka matsogo le maoto gore ba se ke ba lebala tlholego ya bona. Ka morago ga moo ba abelana mediro: maoto a tla iša mmele gohle mo o nyakago go ya gona efeela ge ba fihlile, matsogo a tla dira modiro o o nyakegago,a tshwara tše di nyakago go tshwara, a rwala tše di tshwanetšego go rwala. Ge maoto a dira modiro o mogolo wa go rwala mmele, matsogo a tla taologa a tšea dilo tše di lego kgole goba godimo, a somiša bokgoni go šoma ,a netefatša gore dijo di ya ka molomong. Molomo ona, aowa meno a ona a tla sohla dijo tšeo matsogo a dilokelago ka go ona mme a di romela ka dimpeng. Dimpa tšona di tla gamola bobotse ba go tšwa dijong wa bo tšhollela ka mo mokerong wa dijo mo e leng gore di tla phatlalatšwa ditšhikeng tša mmele. Ka morago ga moo, dimpa di tlo tšea tšeo mmele o sa di šomišego wa di iša ka ntlwaneng goba ka fase ga mabu moo e tla bago manyora a go godiša dihlare tša go refa dienywa tše dibose. Matsogo ke ona a tlogo kga dienywa tše ge di butšwitše, a dilokela ka molomong gore di jewe. Agaa ke sona sedikodiko sa bophelo.

Dipapadi le tša boithabišo le tšona ba di kgaogantšha ka tshwanelo: go opela, go tshega le go bolela tša fiwa molomo;go kitima le go raloka papadi ya maoto tša fiwa maoto; mola dipapadi tša base-bolo le basket-bolo di leseditšwe matsogo, feela maoto a tla thuša ka go kitima. Mo go kitimeng ga diatletiki, maoto a be a tshwere lebala ka bo ona. Mošomo ka moka ge o abelane wa dira gore mmele wa motho e be motshene wo o sa palelwego ke selo, ba fenya diphoofolo ka moka go fihla go poo ya go di feta ka moka.

Eupša ditho tša mmele tša lemoga gore tumellano ye ba fihlilego go yona e ka nna ya tlisa mathata le dintwa ko pele. Go ba ga hlogo ko godimo go ka nna gwa e dira gore e nagane gore e phala maoto ao a gatankago lefase goba ya nagana gore yona ke poo, mme ditho the dingwe di šomela yona. Ba gatelela gore ge go etla tabeng ya maatla le maemo,ditho ka moka di a lekana. Go netefatša se, ditho tša dira bonnete ba gore bohloko le bobose bjo setho se se tee se bokwago,ditho ka moka tša mmele di a bokwa le tšona. Tša lemoša molomo gore ge o bolela o hlokomele gore o se ke wa re “se ke saka se goba setho sa ka sela”, o netefatše gore o bolela ka mmele ka moka e sego ka setho se se ikemetšego se le tee.

Ditho tša opela tša re:
Mo mmeleng wa rena
ga ona molata
Mo mmeleng wa rena
ga ona molata
re a hlankelana
Rena ka borena
re a hlankelana
Rena ka borena
re a hlankelana
leleme ke lentsu la rena
ntshware lenna ke go tshware
re aga mmele wo o phelago
ntshware lenna ke go tshware
re aga mmele wo o phelago
bobotse le kgokagano
mmogo re a šoma
Gore re be le mmele wo o phelago
mmogo re šomela
mmele wo o phelago
kopano ya rena ke maatla.

Ye e bile košakgolo ye e bitšwago Mmeleohle. Mmele o sa e opela le lehono le, ke yona e kgaogantshago batho le diphoofolo,gobane tšona di ganne phetogokgolo. Le ge di bone se se diregilego, diphoofolo tša maoto a mane di ganne go tsenela taba ye ya phetogo. Di be di tena ke taba ya go opela. Go ya ka bona molomo ke wa go ja e seng wa go opela. Diphoofolo tšona tša ithomela mokgatlo wa paballo ya tša tlhago, mme tša gana go fetola mekgwa ya bona ya go phela.

Ge batho ba bona ka mo ditho di šumišanago ka gona ,le bona ba kgona go phedišana botse; empa ge ba bona mmele le hlogo e le manaba ntweng,o mongwe a le godimo ga o mongwe, ba tlo tshwana le batswala ba bona diphoofolo tše di ganneng phetogo ye kgolo.

Mathabo Masilela is a South African Author. A Sepedi speaker and proofreader, she is a daughter, wife and mother.