Kikhek Na Dik: Bang Ziaka Mihingte Dingtang Sa A Kalsuan


Paite
D.Kamsuanthang
Nidang lai in mihingte, kheli nei ganhingte bang in khut leh khe zang in lam ana pai uhi. Bilpi, Gialbem leh Chingpite sang in mihingte tuan-gang zaw uhi. Khut leh khete taksa hiang dangte sang a ki hiang zaw: guhtuah te kibang zaw a, liang leh khel; tong leh khuk; siakbom leh khutngawng; khutpek leh khepek, khutzung-khezung nga chiat toh, among ah chin om chiat uhi. Khut leh khe in zung nga chiat, Khutpi leh Khepi apan khutme-kheme tan in aki bang in kilem diimdiam uhi. Huai hun lai in Khepi leh ahiangte aki nai bang in Khutpi leh ahiangte kinai in pou a, Khut leh Khete unau ana kichi uhi.
Sapum pai ut na ah ana pi khawm zel ua; dawr kai na ah, singkung leh mual te kah leh kum na ah leh kihei ding achih namun khat peuh ah. Tuilak nangawn ah pangkhawm in sapum kilam sak, tuiliau sak in kikhoh sak uhi. Deih teel na kibang leh thuneih na kibang in kipawl khawm uhi. Taksa kahiang dangte hih theih na, Kama pan thil ging pawt chih bang, Bil apan zak na, Nak apan gim zak na, leh Mit apan muhtheih na tan in aki khelsak uhi.
Ki thutuak leh lamzang tak a apan khawm na uh hiang dangte a di’n iplah tham ching a, asiam na thugukte uh a unau dangte khelsak utlou uhi. A hazatna un a mituh tawsak a Khut leh Khe in mun tuamtuam ah pi zel hi. Amau tua kahiang nihte tung ah thu phial ta uhi.
Lei in Khuak kiang ah sepkhiak pah diing lemgel na thu lasawn in, Khut leh Khe kithuah a athil hih theih na uh nakpi in lung himoh hi. Amau gel kua hatzaw chih lunggel hi. Bantawng te unau, chik mah a kua’n sem tam zaw, thilhihthei zaw, chih lung himoh ngeilou napi in, tu in Kam a pan awging khelsawn in taksa pum a di’n: kahiang dangte sang a poimoh zaw kahi uh ahong kichi uhi. Hiai in kua etlawm zaw chi in thu kikheng sak pah hi; Ban in Khutpek a Khutzung ngaat kilawm tak suang in Khepi tom leh sah tak gensiat bawl pah hi. Khat le vuallelh ut sam lou in, Khutzung nektasam leh gawng chi in thuk pah hi. Huchi a ni bangzah hiam hong paitou in ki thutuak leh lamzang tak a asep khawm uh buaita hi. Atawp in thuneih na kituh in hong sousang ta ua, kahiang dangte kiang ah thu khensak ding in ahong paita uh hi.
Lei in kidemna ding thusun bawl pah hi. Ngaihdan hoih lua, thukim vek. Hilehle bang kidemna? Khenkhat in kibuan na—khe kibuan na leh khut kibuan na. Adang te’n—namsau kivai, thil vawk, kitaiteh, chess hiam checkers chih khawng, hileh leng hiaite atak a sepsuah ding a haksat ziak in leh, khat adia hithei lou khawng a om ziak in thulai penlou chi in nawlkhin uhi. Lei mah in khuak apan ngaihdan lasawm nawn in, baihlamtak khat hon pawkhia hi. Kahiang khat zel in a hunhun a kidem na chikhat puak khiat zel ding, chi a, Khut leh Khe in lem sa uhi.
Gammang a luikiang khat ah, mun kihah siang in kidem na ahong kipan ta hi. Sapum hiangte amau sung thu a aki buai laitak un thil lauhuai leh thakhat a sapum mankhia thei ding a omkhak ding veng in kahiang tengteng pilvang thei pen in a om uhi. Mit in anai-agamla leh thil neupen tanpha koi apan lauhuai hongpai thei ding chih enkhe giugiau a, bil teleng ana ki hahsiang in gamla pi apan lauhuai, ging awlchik nangawn zading in pang ua; Nak in mitpil tak apan suakta a, Bil vak in a zaklouh lauhuai, gim neuchik leng zading in a nakvang ahah thakthak a, Lei in a om hunhun a nakpi a kikou a “lau huai” chidia mansa in a om hi.
Gammang, tui, leh huihkhua ning li akipan kidem na thuthak thawmging huihzang in a ahon pawsuak ta hi. Kheli nei gamsate ahong paikhawm masa ua, kilem na etsak na in alak ua alian phapha te’n singsawl hing ahon tawi uhi. Paikhawm kilawm mahmahte hiaite ahi uh: Gialbem, Sahang, Sakeibaknei, Chingpi, Ngia, Sai, Sangawngsau, Gamkeu Sangawngsau, Bawng kisaute leh Lawi kitomte, Sakhi chi tuamtuam, Bui chite, leh Zusate. Tui sung a teeng ganhing; Tuisai, Nga, leh Ole te’n tui apan asapum tunglam siah uh lui piau ah phou uhi. Khenih nei vasate; Ostrich, Vagik chite, leh Utong te’n lawptawp in akhate uh azap ging ua; Vasa neute singhiang ah aham chiauchiau ua; Khuangbai te’n laa ana sa nilouh uhi. Maimom, Lung, Khuangpilit leh Gulchite leitual tawn leh singkung kah in aki helh hial uhi.
Tangkawng munkhat a om maimai theilou avak viallvial lai in Thankik pilvang tak in ana vak khialkhial hi. Zawng leh Zawngkhuhpite singhiang khat apan adang ah atawm zualzual ua, singkungte leh singbawkte nangawn langkhat apan alangkhat a awn ziaiziai in akun ua, aban aban a tangtou in ading zel uhi.
Kam hong kihong in kidem na laa hong kipan hi:
Hiai kipah nadia ibawl
Hiai kipah nadia ibawl
Hiai kipah nadia ibawl
Aziakbel ivek ua
Tunsung khat suak
Ban leh khe te’n thumang tak a apiang bangbang pom ding in thuchiam abawl uhi: hehngawh, kizuk dia vauna, bohgawp, leh tupmawng a awlbawl chihte omlou diing.
Ban in chouna ahon pan masa: sing bong khat leitual ah deng hi. Veilam hiam taklam hiam ahihkeileh anih a kigawm a Khe in tua sing bong leitual apan tawm a alot mang ding ahi. Kidemlai hun khatpeuh ah khe nihte kidongtuah thei ding, khepi amal in hiam anih in leng atup tangtun na ding ahih peuh leh zat theih ahi. Lumlet sawm in, sawn in, hihtheih dan chiteng ahih nung un singbong lenkha mumal theilou ua: a kikhin sak na ding in ahih theih pen utuh khutzung-teh bangzah hiam pek suan thei lel uhi. Hiai amuh un, khutzung te’n nuihging na Kam apan lasawn in anui anui ta uhi. Melhoih kidemna a tel bangmai in khutzung ngat zikzek, achoutute, ahong kilem ua, amau pan theih dan tan chiat a pang in sing bong ahon tawm ta uhi. Gammang lam pek ah a lawnta ua, kidemtute leh entute kibang in pahtakna toh kidim uhi. A siamna dang uh ahon phoukhe nawn uhi: antangnou sung a piaunel omte a tawmkhia ua; phim in a khil ua; singtum gik kaihsawn na ding kangtalai a bawl ua; teipi leng bawl in gamla pi lawn uh a, khemalte etlah mahmah ding in gamtang in semsuah uhi. Khutsiam leh zeitak a a unaute nasep tuh khe te’n atut mun uah lamdang sa mahmah uhi. Bante lak a kikouthei teng in vanpi ging bang hial in pahtakna leh pumkhatna khut abeng zuazua ua, Khe tuh a lungke sak hial uhi. Himahleh Khete vuallelh pom siam ding ahi mai kei uhi: dah leh dai dide a tu in khepi gol tentun toh piaunel lak gitkual kawm in avualzoh theih nading kidemna bang om de aw chih a lunggel hi.
Atawp in, Khe leh khemal te’n kidemna apuan uh ahong hun ta hi. Amau a tuh, thupi lou khat ahi achi uhi. Khut in Taksa pumpi gitkual khatsung apan gitkual dang tan apuak tung ding. Kidemna haihuai, chih khawng khutzung te’n ana ngaihtuah uhi. Etnophuai pi khat suak e. Taksa pumpi ki bungbutun. Khut in leitual khoih; mitte toh leitual kinai mahmah. Amuh theih na uh leitual toh aki naih ziak in zim mahmah a; nak ah leivui lut a, hahchiai sak lai; khe leh khemal te huihkhua ah kilaam dingdeng: nyayo juu, mawl thak kawm in entute kikou ziahziah.
Nyayo nyayo juu Khete tunglam ah
Hakuna matata Lunghimoh ding omlou
Fuata nyayo Khete tunglam ah
Hakuna matata Khete zui in
Tutukeni angani Vantung lam lengtou
Himahleh alungsim uh Ban leh Khut ah om den hi. Hun tomchik paita a kahiang asiamna thupi tak suah a kikhin ziahziah pen, tu in laam khat leng kikhin thei nawn lou. Akikhin zek leh khut in na sa in aki kou a, ban kham gawp, kip zoulou in sapum puk sak hi. Khawl zek in khatvei kisathak hi. Tu’n zaw khutzungte palh deuh a lei dou in kituak zaw ding in, achihleh khutpi kia pangzou hi. Khe-khut zang a kipei kual toh thuah ding, achihleh lah khete’n pan alak a ngaih ziak in kiphal lou hi. Khemalte nuih hun hong tungta. Khutzungte nuihsan elzou ngeingei ding in, dangmon dawk zen a nuih na tuh kam apan ava lasawn ta hi. A engnuih uh azak un, Baante a heh mahmah ua, om zebei in sapum khatvei bek kikhin pih lai ding chi—aloh sam uhi. Tawl gawp in khut leh khutzungte a tawp uhi. Khe in athil hihtheih na kithalawp tak in lahna a nei hi: ahun enzui, nohpai, tai, sangtawm, sautawm, khatveimah leng sapum puksak lou in. Lemsakpihna leh panpih etsak na in entu te’n akhe uh leitual ah atat dupdup uhi. Amau’ pat ahih lam manghilh sak zozen in, hiai kimawl mite hindan ngeina ahikei, chi in khut te’n ban-zak zen in aki kou uhi.
Himahleh, avek un, a entute tel in, Ban ah thil lamdang khat a hong om chih amu uhi: Ban in sapum apuak dek lai a khutpi hong ki zan khe pen, khutmal dangte toh kikhen khia in omden mawk hi. Sapum a kahiang dangte nuizom zel dia a om lai un, thildang khat ahon mukhe leuleu uhi; Khutpi pen khutzung dangte apan ahong kikat khiak in Khut thil hih theilou a koih nak sangin, a theihtheih na leh athil mat theih na ahoih zaw hi. Hiai bang ahia leh? Piansual na tuh a thilhihtheih na ahong suak hi!
Sapum lak a koipen in zou chih kinial na in ni nga mawngmawng adaih hi, Khut–Khe khat a mal om zah geih. Bangzah tak in hahpan mah le uh, azou zaw ding a agen chiang theikei uhi; amau hih theihtawp chiat uh suah napi in, khat panglou in adang in ahih theih omlou hi. Ngaihtuah na thukzaw dang kikup na dang ahong piangkhia nawn a: Taksa pum bang hi himhim ahia le, ahong kichi ua, Sapum kichi amauteng kigawm khawm ahi uh chih ahong kithei khephing uhi. Kahiang khat chiat in asep hoih uleh Sapum in sem hoih suak hi.
Himahleh tunung chiang a kidem na hoihlou leh khat-le-khat aki lamdaltuah louh nading un kahiang teng kigawm in thupuk na hichi’n ahon bawl uhi: Sapum pen dingtang a apai di, khepek in leitual kiptak a asik ding, leh Khutte huihkhua a akivei ding uh. Amoh puak na uh sapum in aki pahpih mahmah a, hileh leng naupang te ahih leh aphung bul uh a manghilh louh na ding un kheli a apai uh phalsak ahi. Na ahong kihawm ta ua: Khe in Sapum apai utna teng a apuak ding, himahleh atup namun a tun chiang a sep-le-bawl ding teng khut in sem a alet ding ahi. Khe in nagik–puakvial teng ahih ding, leh Khut in asiam na zang a akim leh kiang poimoh teng khoih a nek ding annte kam atut ding ahi. Kam, ahih keileh, ha in ana hai ding a, gawlhawm a tholh suk a gilpi atun ding ahi. Gilpi in ana haizan in ahoih teng taksa kilkoi apoimoh na teng ah ahawm zak ding hi. Gilpi mah in ahoihlou teng ninbuak na lawng ah akoih ding a, huai apan in sapum in lei hoihsak na ding in mun lemtang ah akoih ding hi. Huaite ah haichi ahong pou ding a, gahsuah in khut in khenkhat alou di’a Kam ah abak ding. Aw, himah e, apai kual zel hinkhua ahi.
Kimawl na te leh nopbawl na te leng a kihawm kual uhi: laasak, nuih leh paukhiak te kam a ding, tai leh ball pek khe a ding; baseball leh basketballte khut a dia koihtuam in, hiaite ah khe in tai ana bitum ding. Leitual a kimawl na te ah atamzaw khe apang diing hi. Hichi bang a nasep hawmkual na in taksa pum tuh nasem khawlpi suaksak hi, huaituh ganhing kilawm tak leh liantak te’n asep theihlouh uh Sapum in asep theih zawk ahi.
Himahleh sapum a kahiang tuamtuam te’n set det ding lemgel na abawl un buaina thak hon tunthei diing ahi chih athei khia uhi. Lutang asang pen a om in khepek leitual a om sang a tungnung zaw kahi, chih leh taksa a kahiang dangte anuai a om leh asiah loh lel ahi uh, chih ngaihdan neithei hi. Thuneih na lam ah lutang mun sangpen a om leh anuai a om kahiang dangte kikim ahi uh chih agen chiang uhi. Theihchiang sem na ding in, hiangkhat in natna a thuak a, kipah na aneih leh hiang tengteng in aki bang a thuak khawm vek ding achi uhi. Kam kiang ah thuhilh na a pia ua: kahiai-kahuai achih chiang a amah a kia hilou a taksa pumpi chih na ahi chih atheih ding chi uhi.
Hichi in laa sa uhi:
Isa pum ah
Siahloh omlou
Isa pum ah
Siahloh omlou
Ei adia sem
Eileh ei
Khat-le-khat kisepsak tuah
Eileh ei Lei ei aw di’n pang
Hon len lechin ken hon len ding
Taksa chidam lamtou khawm
Hon len lechin ken hon len ding
Taksa chidam lamtou khawm
Kilawmna kigawmna
Semkhawm diamdiam
Taksa chidam na di’n
Semkhawm diamdiam
Taksa chidam na di’n
Pankhawm hatna
Hiai taksapum lapi ahi. Sapum te’n tuni tan a sakhawm ua, hiai in mihing leh ganhing kibatlouh na gen a, thil kihei lamdang ding deihloute leng huam kha hi.
Mugegu mah le uh, kheli nei ganhing te’n hichi bang kihei lamdang na a thulak kei uhi. Lasak chih khawng muhsithuai. Kam nek na ding kia, lasak na ding hilou. Leitung thilte kepbit na vang lel in amaute kikheng kual ngeilou in achin dan khat uah awkden uhi.
Mihing te’n kahiang tuamtuam apan azil chiang un a hih hoih uhi; himahleh Sapum leh Lutang kidou bang amuh chiang un leh khat tungnung zaw amuh chiang un, a unau ganhingte—kikhekna dik pom theiloute—toh a kinai uhi.
D. Kamsuanthang is a retired English teacher who has written poems and songs in Paite. He lives in Manipur, India.
You must be logged in to post a comment.