Ituĩka Rĩa Mũrũngarũ: Kana Kĩrĩa Gĩtũmaga Andũ Mathiĩ Marũngiĩ

Kikuyu

Ngũgĩ wa Thiong’o

Tene mũno andũ maathiyaga na moko na magũrũ. No ti gũkuruma. Aca. Hĩndĩ ĩyo andũ nĩ makĩrĩtie ngarĩ kana thungura ihenya. Ciĩga ciothe cia mwĩrĩ nĩ ciendaine mũno, na kũrutithania wĩra wega. No moko na magũrũ, nĩ ciendaine mũno, tondũ cieyonaga ta ciarĩ cia mahatha. Marũngo ma cio mahanaine mũno kĩmũmbĩre. Kĩande na kĩnena; kĩgokora na iru; thũng’wa na nyunĩro ya guoko; rũhĩ na ikinya; marũngo macio meyonaga marĩ a mũciaro ũmwe: guoko o guoko kwarĩ na ciara ithano na ndwara ithano, o ta cia magũrũ. O na mwarĩre wa ciara nĩ wahanaine: Nyagĩtungu mwena ũmwe na Nyakanini mwenainĩ ũyũ ũngĩ. Hĩndĩ ĩyo, nyagĩtungu gĩa guoko gĩtietindĩtie, kĩahanaine na gĩa kũgũrũ, gũkuhanĩrĩria na ciara iria ingĩ.

Moko na magũrũ nĩ maateithanagia gũkuwa mwĩrĩ kũũtwara mũgũnda, ndũnyũ kana o iceera; kũwambatia na kũ-ũikũrũkia irĩmainĩ kana kũ-ũhaicia na kũũcurũria mĩtĩinĩ. O na maaĩinĩ maarutithanagia wĩra kũhotithia mwĩrĩ kũrera maaĩ igũrũ, gũthambĩra, kana kũhũũra kĩhindia. Ciekaga maũndũ mao na njĩra ya gũciirĩra na kũiguithanĩria. Magũrũ na moko meetanaga, mũihwa. Nĩ ho hoimire thimo: mũihwa ndaimagwo rũnyeni.

Ũiguano wa moko na magũrũ na mũkinyũkanĩrie wa mo ũgĩtũma ciĩga iria ingĩ inyitwo nĩ ũiru. Ningĩ itiakenagio nĩ kũgwatia moko na magũrũ ũhoti wa mũgambo kana wa kuona kana wa kũigua. Kaĩ arĩ cio, ndungata? Ũiru ũgacigiria cione atĩ moko na magũrũ nĩ mo maacitwaraga na gũciĩkĩra maũndũ marĩa cio itangĩahotire kwĩĩkĩra.

Rũrĩmĩ rũkĩhoya ũtaaro kuma gwĩ tombo na rũkĩambĩrĩria burani o hau, kwĩyugithia na wara: ĩ magũrũ na moko ĩ, nĩa makĩrĩtie arĩa angĩ hinya? O na akorwo mbere ĩyo ciĩga icio ingĩ itiatindagĩrĩra ndeto ikoniĩ maahinya ma cio, rĩu igĩkomba mũgambo kuma gwĩ kanua na ikĩanjia kwĩgana: Magũrũ makoiga nĩ mo makuwaga mwĩrĩ, namo moko makarega makoiga nĩ mo marutaga wĩra ũrĩa mũnene. Moko makegoca nĩ ũceke na ũraihu wa ciara cia mo, makanyũrũria ũtungu na ũkuhĩ wa ciara cia magũrũ, mgaciĩta: Wakuhĩ Kanoru. Na mo magũrũ nĩ ma? Makanyũrũria ũceke wa ciara cia moko, magaciĩta, Waceke Mahũthũ.

Inegene, ngarari na ngucanio igĩtũma wĩra wa mwĩrĩ ũhwererekere. Ciĩga ikĩhoya ũtaaro. Rũrĩmĩ rũkiuga wega nĩ atĩ moko na magũrũ mathimane hinya. Rĩu nĩ rĩĩciria rĩega, magĩtĩkania na rĩo. No nĩ magerania atĩa? Amwe makiuga marũndane. O kũgũrũ kũmwe na guoko kũmwe. Kaba ihenya, angĩ makiuga; aca, kaba kũmemania hiũ; kũrũgia tũmĩbira igũrũ; gũtha cethi kana ndama, no icio ciothe ikĩregwo tondũ atĩ gũciĩkithia ti ũhũthũ. Rũrĩmĩ rũkĩhoya ũtaaro gwĩ tombo na rĩgĩũka na rĩciria rĩngĩ. O ciĩga igũka na ithoga rĩa cio cikĩrie ciĩga iria ingĩ njata citharie. Moko na magũrũ magĩtĩkĩra. Makĩrwo o mwena ũraare ũgĩciragia ithoga rĩa gũtharithania njata.

Gĩcindano gĩekĩkĩire kĩharoinĩ mũtitũ, hakuhĩ na rũũĩ. Ciĩga ciothe igĩikara ciĩhũgĩte mwĩrĩ ndũkoimĩrĩrwo nĩ ũgwati rĩĩrĩ moko na magũrũ marang’eng’ana. Maitho magacũthĩrĩria kũraya na gũkuhĩ; matũ magaikara metegete kũigua kamũgambo ka ũgwati o na karĩ haraya atĩa; iniũrũ rĩkeheria kĩmira, getha rĩkanungĩra ũgwati ũrĩa ũtanoneka nĩ maitho kana kũiguwo nĩ matũ; naruo rũrĩmĩ rũgaikara rwĩharĩirie gũkaya, kuga mbu, kana kugĩrĩria.

Rũhuho rũgĩtambia ũhoro wa gĩcindano guothe mũtitũinĩ, rĩerainĩ, na maĩinĩ. Nyamũ cia magũrũ mana ikĩrũrũngana ho, nyingĩ cia cio inyitĩte mathangũ, kuonania iroka na thayũ. Yarĩ mbica ya magegania ya marangi ma nyamũ ciothe cia gĩthaka: ngarĩ, mũrũthi, njogu, ndũiga, ngamĩra, ng’ombe na mbogo cia hĩa nguhĩ na ndaihu; nguuũ; thiya cia mĩthemba yothe; mbũkũ, huko na ngaara. Nguuũ, ing’ang’i, thamaki mĩthemba, ciomĩrĩtie ciongo, igatigia mĩrĩ ĩno ĩngĩ maĩinĩ. Ciũmbe cia magũrũ merĩ ta nyaga, nganga, na nyarangi (ngũũgũ), cioyoyaga mathagu na igũrũ nĩ kĩinaino gĩa kwenda kũmenya nĩ a megũcinda. Nyoni na cio no cibicibi irĩ o hongeinĩ cia mĩtĩ. Ngiria nacio no kũina itegũtigĩthĩria. Mbũmbũĩ, mĩnyongoro ĩtarĩ magũrũ na ya magũrũ magana o na ya magũrũ makiri yakiritaga kũndũ guothe, thĩ na mĩtĩinĩ. Ciĩmbu no gũceema ikuhĩrĩrie harĩa mwago ũrĩ. Nũgũ na ngĩma itiakindagĩria hamwe, ciarũũgaga na gũcuha hwang’wainĩ. Njagathi ciathakanagia na ikahungura kũu guothe. Nayo mĩtĩ hamwe na mahuti yaikaraga ĩkĩhũgũkaga mwena na mwena, na rĩngĩ kũinaina.

Kanua gakĩhingũra mambura na rwĩmbo:
Tũreka ũũ tũkenete.
Tũreka ũũ tũkenete
Tũrĩ mbarĩ ya Mũmbĩre.

Magũrũ na Moko makĩĩhĩta atĩ nĩ mwegwĩtĩkania na itua rĩa eroreri, atĩ ũrĩa ũgũcindwo ndekũruta haaro, agome, kana ekage wĩra na thieya nĩ marakara.

Moko nĩmo mambire gũikia ithoga; makĩrekia karũtungu hau thĩ. Tharia njata, moko makĩra magũrũ. Ithoga, kana tharianjata, rĩarĩ atĩ magũrũ moye karũtungu kau na igũrũ, macoke makanyugute. Watho nĩ wetĩkĩririe atĩ magũrũ no macokanie ndundu o rĩrĩa mangĩenda, na mahũthĩre ciara ciamo, na njĩra o ĩrĩa mangĩona yagĩrĩire, kũmahotithia kuoya na kũnyuguta. Makĩgeria gũkagariũra, gũgatindĩka, gũkaringa ihati; no gũkoya na igũrũ, aca, matiahotire gũkoya. Moko mona ũguo no kwĩng’aũrĩra na mũgambo wa kũgwatio. Gũgĩtuĩka moko magerie.

Makĩamba kwĩyonania, nyama na ũceke, ta arĩ mwĩyonanio wa ũthaka wamarehete kĩhaaro. Magĩcoka makĩoya karũtungu, magĩkanyuguta haraihu mũtitũinĩ, nginya ciũmbe iria ingĩ igĩathamia tũnua nĩ kũgegio nĩ gĩĩko kĩu. Moona ũrĩa magegia eroreri, moko makĩanjia kũruta tũwĩra tũngĩ twa kuonania wara wa mo: magĩthuura tũhiga twa mũthanga kuma mbakũri ya mũceere;magĩtonyia uthi cindanoinĩ; magĩthondeke tũkaari twa kũgucia mũgogo; magĩcoka magĩtura matimũ na makĩmaikia kũnene, magũrũ monage ũguo ta arĩ iroto theri. Eroreri makĩhũra rũhĩ rũmata gũkenera mbarĩ ya moko, ũndũ warakaririe magũrũ mũno. No ningĩ o na meyonera magegania maya, magũrũ matiakuire ngoro. O na maikaire hau, ciara ndungu icorage tũthiũrũrĩ tĩĩriinĩ, magũrũ nĩ meeciragia cia ithoga rĩrĩa megũikĩria moko.

Mweke wa magũrũ gũikia ithoga ũgĩkinya. Tharia njata, makiuga. Riitũ ithoga rĩtirĩ na maingĩ. Magĩkĩeretha atĩ marenda moko makuwe mwĩrĩ wothe, maũthiũrũrũkie kĩhaaro. Moko magĩtumĩria mĩtheko: kawĩra kahũthũ ta kĩ? makiuga na mwĩtĩyo. Mbica ĩrĩa yonekire yarĩ ya magegania: mwĩrĩ kũinamana! Moko makahutia thĩ; maitho magakuhĩrĩria thĩ maingagĩrwo nĩ rũkũngũ, na hĩndĩ ĩno matirona hanene! Na mo maniũrũ magĩathimũra: hwaitiyu! Hĩndĩ ĩno namo magũrũ marerete rĩerainĩ! Nyayo juu, eroreri makĩanĩrĩra, makĩinaga:

Nyayo Nyayo juu
Hakuna matata
Nyayo fuata Nyayo
Turukeni angani

Maitho mothe ma eroreri maarorete he Moko tu. Kaĩ gũtirĩ ũtonagwo ĩ, amwe makiuga. Kahinda gatarĩ coho moko maya meegwĩkaga magegania, njorua cia mawara maingĩ! Na rĩu ũguo nĩ mararemwo nĩ gũkinyũkia makinya maigana ũna mategũkaya nĩ ruo! Moko matiahotire gũthiĩ hanene. Maakinyakinyũkia makĩigua maathirwo nĩ hinya. Makĩgũithia mwĩrĩ. Makĩamba kũhurũka. Magĩũkĩra rĩngĩ. Makĩgeria gũtaganũra twara atĩ nĩ guo tũhote gũkaba thĩ wega, no kĩrĩa gĩtungu no kĩo kĩahotire gũtaganũka. Magĩcoka makĩgeria kũrũga kĩmũthiũrũko ta kĩbara; no kũhingia ũguo no mũhaka magũrũ mahutie thĩ, gũgĩtuĩka nĩ moina watho wa gĩcindano tondũ ithoga rĩarĩ matwarithie mwĩrĩ marĩ oiki, magũrũ marĩ rĩerainĩ. Rĩu Magũrũ makĩanjia mĩtheko! Magĩkomba mũgambo mũtungu kuma gwĩ kanua getha matigithũrane mũthekere wamo na ũrĩa mũceke moko megũthekaga na guo hau kabere. Maigua mĩtheko ĩyo, moko makiuga no mũhaka magerie rĩngĩ rĩmwe. Wũi! O na matiahotire kuoya mwĩrĩ. Makiuganĩra o rĩmwe nĩ maaremwo. Magũrũ rĩu makĩona kamweke ga kwĩyonania na kwanĩrĩra wega na gũtangatha ũhoti wamo kĩmĩthiĩre: magathoitha, magacũacũa, magĩteng’era, makarũga ngĩrwa, na matingĩrekia kana kũgũithia mwĩrĩ. Namo magũrũ marĩa mangĩ ma eroreri mona ũguo, no kũgũthagũtha thĩ na ndiira, kuonania gĩkeno na kũnyita mbarĩ yao mbaru. Njĩka na njĩka ndĩrĩ marũrũ, makiuga, kũririkania moko atĩ o namo nĩ mahũũrire rũhĩ hau kabere rĩrĩa mbarĩ yao ĩkuonekaga ta ĩracinda.

Nĩ rĩo othe, o hamwe na eroreri, moonire o rĩmwe atĩ kĩara kĩrĩa gĩtungu kĩa moko gĩtiahotire gũcoka harĩ iria ingĩ kuma rĩrĩa ikũgeragia gũtaagana atĩ nĩ guo ciĩhande thĩ wega ititike mwĩrĩ. Ciĩga icio ingĩ nĩ ingĩathire na mbere na mĩtheko tiga cionire ũrirũ ũngĩ: atĩ ona kũhaana ũguo, kĩara kĩu gĩtungu nĩ kĩo rĩu kĩahotaga gũteithia ciara gũkambaca na kũrũmia. Kuogoma gũkongerera guoko hinya wa kũrũnga!

Ngarari cia gũtua nũũ wahoota ikĩanjia na igĩthiĩ na mbere ta thikũ ithano. O na ciageria atĩa itiahotaga gũtua tondũ o ciĩga ciarutire wega wĩra ũrĩa waciagĩrĩire no ciageria wĩra ũrĩa ũkĩrĩtie hinya na ũhoti wacio ikaremwo. Ciaikaranga, na cianoga nĩ hũhi na ngarari, cikĩambĩrĩria kwĩyũria na kũũrania: Mwĩrĩ nĩ kĩĩ? Na ikĩona o rĩmwe atĩ o ciothe hamwe nĩ cio mwĩrĩ. Gũtirĩ kĩngĩithĩria wĩra o na ũrĩkũ gĩ wiki. Wega wa kĩĩga kĩmmwe uumaga wegainĩ wa ciĩga ciothe.

No ningĩ nĩ ũndũ wa kũgiria ngarari itikanarũge rĩngĩ, gũgĩtuĩka mwĩrĩ ndũgũcoka gũthiĩ na magũrũ mana ũrĩthiyaga wĩhandĩte, moko igũrũ macuhĩĩte rĩera-inĩ, magũrũ makinyĩte thĩ na makinya. Mwĩrĩ nĩ wakenirio nĩ itua rĩu rĩa kwĩrũnga. No nĩ ũndũ wa kũririkania njiarwa hithitũrĩ ya guo na ya kũrĩa woimire, nĩ watuire ciana irĩambaga gũkuruma na magũrũ mana. Ciĩga igĩcoka ikĩgayana wĩra: magũrũ makuwage mwĩrĩ, no maakinya harĩa megũthiyaga, moko makoerera wĩra wothe ũkoniĩ kũnyita, gũtura, gwaka na kũmba. Moko maang’eng’ana na macigĩrĩria gũkũria na kũngania gĩa kũrĩa, magacoka makaingĩria irio kanua; magego magatanuka, kanua gagacimeria, ikagera mũmero nginya igakinya nda. Nda nayo ĩgacithĩya na gũcikamũra maguni mothe ĩgacoka ĩkamonoreria mĩkihainĩ, thakame ĩgakuwa maguni macio ĩkamakinyĩria ciĩga ciothe. Nda ĩgacoka ĩgaikia macungo marainĩ na mo mara makamoimia nja ya mwĩrĩ, magateyo gĩthaka kana makenjerwo irima magatukana na tĩĩri, makaũnoria, mĩmera nayo ĩkona gĩa kũrĩa, yaciara ĩgaciarĩra mwĩrĩ. Gĩthiũrũrĩ kĩa muoyo.

O na mathako magayaganirio. Kũina na mĩtheko igĩtigĩrwo kanua; ihenya na mũbira wa ndeke ikĩheyo magũrũ; nayo mĩbira ya moko ĩgĩtigĩrwo moko (tiga magũrũ nĩ maateithagia mĩkubakubanio). Gwakinya kwa macindano ma mahenya, nĩ magũrũ, no ningĩ ciĩga ciothe nĩ ciateithanagia. Kũgayana wĩra gũgĩtũma mwĩrĩ wa mũndũ ũtuĩke kĩmacini kĩ na hinya na wara gũkĩra nyamũ ciothe, harĩ ũingĩ na mũthemba wa indo.

O na kũhana ũguo, ciĩga ikĩmenya atĩ mũbango ũcio na mũikarĩre wa ciĩga – mwĩrĩ kwĩhanda na gũthiĩ ũrĩ mũrũngarũ handũ ha gũthiĩ na magũrũ mana – wahota kũrehe mathĩna mangĩ. Ũndũ wa kĩongo gũikarĩra ngingo na gũkoragwo kĩrĩ rĩerainĩ hingo ciothe wahota gũtũma kĩĩyone ta arĩ kĩo ndongoria na ciĩga ici ingĩ ndungata yakĩo. Kwoguo ciĩga igĩkindĩra wega atĩ kĩongo na kĩrĩa gĩothe gĩ thĩ yakĩo, nĩ ciganaine. No nĩ getha ciĩririkanagie atĩ ciothe nĩ cia mwĩrĩ ũmwe, igĩtua atĩ mwĩrĩ ũngĩtihio ha kana ha, ciĩga ciothe irĩnyitagwo nĩ ruo rũu; na gĩkeno o ta guo. Igĩcoka magĩkaania kanua mwĩtĩyo wa kuga, mwĩrĩ wakwa, guoko gwakwa, gakamenya atĩ gakiuga ũguo karoigĩra mwĩrĩ wothe. Ikĩina:

Gwitũ kwa mwĩrĩ
Gũtirĩ ndungata
Gwitũ kwa mwĩrĩ
Gũtirĩ ndungata
No ndungatano
Sisi kwa sisi
Gwitũ nĩ ndungatano
Sisi kwa sisi
Gwitũ nĩ ndungatano
Kanua mũgambo witũ
Nyita ngũnyite
Twĩyake mwĩrĩ mwega
Nyita ngũnyite
Twĩyake mwĩrĩ mwega
Ũthaka wĩ ũrũmweinĩ

Tũrĩ hamwe ithuothe
Twĩyake mwĩrĩ mwega
Tũrĩ hamwe ithuothe
Twayake mwĩrĩ mwega
Hinya wĩ ũrũmweinĩ

Korathi ĩyo ĩgĩtuĩka rwĩmbo rwa mwĩrĩ; na rwĩmbo rũu, rũrĩa rũinagwo o na rĩu, nĩ ruo ruonanagia ũtiganu wa andũ na nyamũ.

Nyamũ iria ingĩ nĩ ciareganire na mũthiĩre wa kwĩhanda ikiuga ũcong’i ũcio itihotana naguo. Na nyĩmbo. Atĩ kanua nĩ ga kũrĩa kĩrĩa kĩoneku ti ga kũina. Igĩthondeka kĩama kĩa ndũire, ikĩregana na moteti ma ituĩka na nyĩmbo.

Rĩrĩa andũ maarutithania wĩra ta ciĩga cia mwĩrĩ, nĩ maaramagia mĩoyo yao; no rĩrĩa moiga o mũndũ ahurie na hake, kana rĩngĩ amwe magetua nĩ o kĩongo na aya angĩ nĩo kĩanda kĩa ngingo, makahaana nyamũ, iria ciaregire ituĩka rĩa mũrũngarũ.

~
Read the English translation – The Upright Revolution: Or Why Humans Walk Upright by Ngugi wa Thiong’o

Ngũgĩ wa Thiong’o, Burobetha Mũtũgĩrie wa Kĩrĩra gĩa Kĩngeretha na gĩa Kũringithania, Yunibathĩtĩ ya Karĩbonia, Aibani, aciarirwo 1938, bamĩrĩinĩ nene ya arĩmi anyinyi. Athomeire Kamandũra, Manguũ, na Kĩnyogori, thukuru cia mũthingi; ningĩ thukuru ya kerĩ, Alliance, ciothe Kenya; Korenji ya Yunibathĩtĩ, Makerere, Kambara, Ũganda, ĩrĩa hĩndĩ ĩyo yarĩ rũhonge rwa Yunibathĩtĩ ya Randani, na Yunibathĩtĩ ya Leeds, Kwangeretha. Ngũgĩ nĩ mũtũgĩrie na PhD ikũmi cia gĩtĩyo nĩ Mayunibathĩtĩ kuma Ndenimaki; Njĩrĩmani; Kwangeretha; Niũzirandi, Amerika na Abirika. Nĩ memba wa Akademĩ ya Amerika ya Thanaa na Marũa; na memba wa Akademĩ ya Amerika ya Thanaa na Thayathi. Nĩ mũthomi-njorua wa maingĩ: mwandĩki wa ng’ano; ndungo; mathako; mwandĩkiri ngathĩti; mũharĩria; mũthomi na mwendi kũrũnga mĩthiĩre ya bũrũri. Imwe cia mbuku ciake nĩ Caitani Mũtharabainĩ: Matigari Ma Njirũngi; na Mũrogi wa Kagogo. Ciothe nĩ ndaũre na Kĩngeretha, na thiomi ingĩ nyingĩ