Ojata ‘Bani Acizu Edrezaru Urusiri: ‘Ba Yi Aci Urusi Edrezaru A’di E’yosi

Lugbarati

Diana Santiago

Andra drio, ‘ba ndra aci pa dria dika dri dria indi ekile anyapa pa su ‘diyi ni aci rile. ‘Ba ma ongu aga ndra eto vuri, o’duo vuri, kani odru vuri ra. ‘Ba ma pa, eri ma dri pie ndra rua vu ogogo aga rua ma esele azi ‘diyi dria. Yi ma aluce eji ndra yi ‘ba saa disi ‘diyi driri be kile, ombeti pi o’dufesi be, lokira pi kumu be, dika, pa pi dri be. Aluce alu alu ma dria ndra pa anzi dika drianzi towi.toi. Pamva alu alu dika driamva alu alu madria onyofi ndra ci. Pa anz pi dri anzi pie oti ndra yi tro tro kile yini yi oti sa’disirile. Engazu pa agoa,kpere pamva,yi tro tro, engazu driagoa, kpere driamva rile. Ewu ‘dasi, driago ni ndra drianzi pie enyia enyia, pa ago vin ‘dinile indi. Pa pi wu pi omve ndra yi ori’bani.

Yi ndra azi dria ale yi ma eselea, rua ‘di o’duzu ojizu pari ndundua, kani cuua, duka, otuzu pati sia, kani ‘be dria, kani pari ci erini lezu muzuria. Kpere yi alia, yi azi nga tualu rua dri engazu yi dria. Yi ndra ti ecita ru oata yini alia. E’yo yini ecozu kurisi, yi ndra azakoma aii engazu rua ma esele azi’diyi vu, kile o’duko engazu ti vu, e’yo erita, engazu bi vu, oliseza, engazu omvu vu, dika, angu ndreza, engazu mile vu.

Ti ecita yi ma eselea ri fendra a’ya fi rua ma esele azi diyi ma asia ci. Gaa ndra azakoma fezu yi ma adripi yi dri si. A’ya ‘di ma e’yo si, azi dri pini nga pa be rua ma esele azi ‘diyi ojizu pari dria ri e’da ni di ndra yi ma milea ku. Fe di ani rua ma esele azi ‘diyi e’do di e’yo ega asi onzi ‘yezu esele iri ‘diyi ma rua.

Andre a’ii ndra ondua engazu omi vu azi ngazu. Coti coti, e’do oguu o’duko urusi, kini, pa pi ma eselea dri be, a’di nde okposi niya? Indikindi, pa pi dribe, a’ii azakoma o’dukoni fezu yini egazu yi okporu aga rua azi ‘diyi ra. “Diri oja di I agataru kini a’di ma onyi agania, kani a’di ma azingaza rua ni orodriru agania? Wu mi e‘do di afu nya kini I ma drianzi ndriza, ezia, ezu, aga pa anzi onzivu be, ose, alikutu ‘diyi ra. Pa’anzi emi ‘do di emi ederu yi ma eselea drianzi be kini drianzi yi mbili mbilia kile nya nyaka kule. Awata ‘di mu o’do angiri ‘dapi fezu ani azi ngaza tualu ri eca di yi dri ewaru. E’yo ‘disi fedi nini a’dini okporu ndeni ya ri ku ; oja di ti rua ma esele azi ‘diyi vu e’yo ‘di mati lizu.

Andre nga e’yo eso kini abala ni nga e’yo ‘di ma eti li kilili. Rua ma esele dria nga di e’yo di ati orusi kini, eri egata onduaruni. Te di abala ngoni ni? Azi ‘diyi kini ma ‘be a’be yi ma eselea, yi ma azi kini ma co aco eli si, azi ‘diyii kini yo,yi ma nzu onguni azi ‘diyi kini yi ma avi abala ‘bani avi omisi ‘di. Te, abala ‘diyi dria pa pini dribe ewaru. Andre ngadi ondua esu engazu omivu kini, e’yo di ni ovuzu papi ma eselea driberisi, yi ma alu alu ma ega abala ini co fe I agini ri, rua ma esele azi ‘diyi di nga ani e’yo di li kani a’di ndeniari abala vutia. Pa pi dri pie ngadi e’yo ‘di ati ra.

‘Ba’diyi ngadi abala ‘di ji pati oceru ma agadua,yi raza ma ageiya. Rua ma esele dria ‘diyi ngonde e’yo onzi ngapi emupi dria ‘diyi atrizu a’disikuni agata fidi yima eselea ci. Mile nzi di I mgbo angu ndrezu re e’yo onzi cirri atrizu, bi be dinile indi e’yo onzi erizu engazu re, omvu esi omvisi teketeke ecozu e’yo onzi mile ni eco ndre ku kani bile ni eco eriku ‘diyi nguzu engazu re, dika, andre mi otudi ‘i ngonde otrezu uru kini ocoko/ candi ci.

Oli ngadi e’yo abala ni ‘di oji pati oceru ma kala su ‘di ma dria dria, yi pi dri oli be indi. Anyapa pa su ‘diyi eca anyapa ma eselea oko. Anyapa ‘wara diyi ngadi pati ma arakala ibiku pie ‘diyi onyo ecezu kini yi emu asianzusi. Anyapa suru ndu ndu kile, o’duo pi, kami pi, robi pi, obau pi, yere pi, nyajo pi ewa pi, ngamia pi, ti o’yu pie ezu ‘di, etoo pi, mbusu pi, edro pi, tra yi afa ovupi idribe yi alea kile, I’bi pi, robi pi, iyio pi, dria ajadi y ma nguku yi ma tia, kuu azi diyinyi raza ma alea.

Afa pa pie iri ,aria okondoruri pi, ope pi,aria sobi be taya ndrizaru ‘di pie ngadi yi ma opipi enga ayiko dri; aria azi ‘diyi di ongongo patisia, itirikili pie dria.Anikanika, o’bu suru ndundu ‘diyi pie ri di ogaa patisiasi, azini nyaku dria si. Endreleko pi di aci oguzaru eyere e‘yere sawa yinia, olotoko ni di onzu uru andra, uru andra ri pari alua ku. Oyoo pi mgbeleke pie ombu pati ma arakala ndundu ‘diyi ma sia.Pati alu alu, ociru ‘diyi pie dria ngadi yi oya kelekelea, yi nga dri osu vaa alu alu,, nga pa oso orusi dria abala ma ayiko si.

Ti nga di abala ‘di ma tizi ongongoza si:

Ama ‘ye dile ovuzu ayikosi
Ama “ye dile ovuzu ayikosi
Ama ‘ye dile ovuzu ayikosi
A’disiku ama enga nyaku alu alea.

Pa pi dri pie ngadi oyoso kini yi nga e’yo efupi abala ‘di ma alea ri ati asianzurusi ‘yeke, egbetaa kokoru.

Wu mi e’du pati bau runi, ’be eri va kini pa ma e’du bau ‘di engazu varisi, ma ‘be eri re. Pa mi o’bi ta bau e’du varisi ti, o’bi ‘i ma pa’anzi ayu bau e’duzu ti nde eri ra. Ayiko dri, Dri’anzi a’I o’duko engazu ti vu gudi I furufuru, e’yo ni pani ndezu risi. Dri’anzi ngadi afu nya aciria uru, andra ‘ba ma eseleasi ngadi bau nderi e’du te eri pati ma eselesi re tu. Anyapa emu’ba abala ndre’ba ’diyi ngadi eca osuta si e’yo dri ni ‘ye di si. Dri eca di afuru nyanya; mi e’da ‘ba driani e’yo mini eco ‘ye di dria dria, kile oni ga ga ‘di o’duzo mucele alea, wizi osuzo sindani ma talasi, geri mini ecozu pati ambo ambo ‘di o’duzu bakasi, emi ede aju ga ga ‘diyi,’be aju nderi avasi, ‘ye eyo dria dria pa ni eco ‘ye ku ‘diyi. Pa eca di 0sutasi e’yo dri ni ‘ye, te ‘ini eco ‘ye ku ‘disi. Anyapa emu’ba abala ne pi’di ngadi dri saa kile noza buari ma o’duko le, awoko nyadi pani saru,tusu ni di ra pa ago matiasi ,co ,co nyakua awokodri, kini le ‘i ma nde abala ‘di ra.

Sawa ca di pani i ma arioti ofezu. Pa kini. e’yo ini fe driniri ewakoko, ‘I le dri ma ‘du rua a’dule azakoma kokoru engazu pari ‘ini pasozuria kpere kale ‘ba pini pasozuria. Drianzi ngadi tre kini siiiiiiii, e’yo azaza ‘di pa ni egarisi I eco ‘ye kuya? Dri ngadi I oti va rua ni ‘duzu, coti, e’yo dria ecadi julu ru. Drifa elu I va, mile econi di angu ne kilili ku, furuku ngadi ngaa omvua tre, omvu e’do omvu co siri siri, p’anzi di ola oli alea. “Lee’dio” anyapa emu’ba abala ndre’ba ‘diyi e’do di otre.

Nyayo Nyayo juu
Hakuna matata
Fuata Nyayo
Hakuna matata
Turukeni angani

Te fe ima asi dria dri pi ndrezu wu pie. Rua esele afu nyapi yi agii ni ri, e’yo ecadi yi madria ewaru. Paa’duzu alu, iri ‘diniri nde drinite, dri ngadi wuu azo imaruarusi, coti rua mi e’de di va mgbufu. Yi li di ava were, kini yi nga o’bi dika. Ngadi drianzi eree teketeke, driago ngadi I edre kalasi te kiri ti, rua ma njiza eca dri ma dria ewaru. Pa anzi a’I di oduko engazu tivu, gudi o’duko urusi kini “I’ba ki emi e’yo tro dianga ‘di”. Ogutaa vutia dri ngadi o’bi aci mbelembele ti, wu eca awokosi, kpere erini a’izu kini ada, e’yo di ecoruku. Ca di sawa pani afunyazuri, pa, ngadi ombu uru andra ongusi ombumbua tro kini azi acizuri I eco lu ni a’dule.

Pa be oru
Orata yo
Pa be oru
Mi bi pa ma vuti
Amama ngaa oli alea.
I’de kokoru.

Anyapa emu’ba abala ne’ba ‘diyi mapa nga di angu tu va dria tualu okposi ayiko zuzu. Dri nga nga orusi kini e’yo ongu nzuzuri a’a nita driniku,avi erima dria kini e’yo afunyazuri e’do ta I si rira.

Angu eca tili, ‘ba dria nga ovuu, fe dri angu ndre driago vu, driago tru dere I drianzi vurisi re. E’yo abala niri nga fe driago ni truzuru drianzi ma ageyiarisi re, ‘Di madriliarisi, etrumu e’yo azi ecetaruni, ondua curudo drini ayu afa bizu mgbemgbe ri aga erini ta a’yazu drianzi ma ageyia inyiari ra. Anyapa dria eca osutasi,” e’yo driagoni acozuri eca vini drilebaru?”

Anyapa ecadi agbatara ‘gba yi ma eselea, e’yo liza a’di nde abala ‘di ma alea niarisi anyapa nga agata ga o’du ogogo towi, kiri ‘yezu a’dia ndeni ri nde I ma okpora. Ngadi ‘ye kini rua ma aluce alu alu ma azi ci, rua ma esele alu alu ma azi ndu, ta tro drianzi, kani pa anzi ma azi ndu, ‘ba azi econi I agi ma azi ngaku, ‘ba alu alu ni I ma azi nga onyiru, le yi ma nga azi ti icitasi. Ngadi zita zi kini, afa ‘bani omve rua ‘di adanisi a’duni ya? Yi ma azi ngadi omvi kini yi ka rua ma esele yi o’ba tualu, yi afa ‘bani omve rua ru ‘di. Rua ma esele alu alu ni di azi ofu ‘yeke, le rua ma esele azi ‘di ma nga azi kilili indi.

Abala azi ‘dinile ni ‘yezu dikaku, ngadi e’yo di ma ti li kini, engazu andru muzu drile, rua ninga aci padria, dri ni nga awi oli alea, rua ma esele dria ngadi e’yo di ati urusi. Te kini e’yo a’bini drileri ovuni avizuku. Anzi nyiri ni acizu pa su dria kile yini ndra acirile kpere yini ngazu,yi ma e’yo egazu.’Ba awa di azi rua ma eselesi ndundu, kini pa ma azi ma acedi rua ojizu pari dria dria ma alea, te ka ca pari yini muzurua ‘bo, dri ni di nga azi dria nga okposi ti ni afa nyaza esuzu. Si ma azi di nga ace nyaka ma ale nyazu teketeke, oliko ma azi ni nga ace nyaka tizi kpere alea. Ale ma azi ni di nga ace nyaka ma esele cozu onziri pi alari be, eridi nga nyaka nderi edri esuti ndundu ‘diyi vu eri awazu rua ma esele dria dria ri ma alea. Ale ni nga nyaka ‘di ma zeki ya kpere erini ofuria amve amvu alea, nyaku ni ecozu nyaka ezozu avasi. Pati ni nga zo nyaku alea, pati efi ni nga ka patisia, dri pi drianzi pie nga patiefi ‘di oti nyazaru tia. Eyo ‘di ni nga mu drile dinile.

Avitaa pi e’yo ayikoni ‘diyi pie dria ‘ba co esele ni, indi kini ongongoza pi,ogua pie, e’yo njeza pie, eringa ace ti dri, ongu pi mupira ma avitaa pie ku di pa dri, te mupira avi drisi ‘di ku di ndra dri dri, te kini ongu nzuza dria ku di pa dri. Azi ma esele coza ‘di fe di rua ni azi ngazu onyiru dika onduasi aga anyapa ambo ambo nyakua di yi dria.

Te rua ma esele ‘diyi ega kini agbatara eco kiri efu yi ma eselea drozi otita yini oti ‘di ma vutia dika. Drifa ni tezu buarisi eri nga ega kini ima azi nde rua ma esele azi ‘diyi dria ra. E’yo di ma eti lizu, ngadi ‘yo kini ‘ba azi yi ma agii ma drilea opiru ni yo, yi dria tro tro. Nga ‘yo kini, rua suza ka efi rua ma esele aluri marua, yi nga anyo ni ‘du dria tro tro, dika, ayiko ka efi rua ma esele azi alunivu , yi nga ayiko ‘di zu tualu. Ngadi ti ma bilenduli, kini rua ma esele azi ka ruasuza esu, ti ni e’yo njezu niri si, ka ‘ye kini ima pa kani dri, kani nguku ni azo, ‘di ma eceta ovuni kini eri opini ni ku, eri e’yo nze yi ma dria, ovuni ti ni a’dule ku.

Ngadi ongo ngo kini

Ama rua ma alea
Ati’bo yo
Ama rua ma alea
Ati’bo yo
Ama azi nga ama eselea ati’bale
Ama Amani
Ama azi nga ama eselea ati’bale
Andre ama o’duko ni
Mi koma dika ma ko mi
Ama rua si onyiru
Mi koma dika ma komi
Ama rua si onyiru
Onyi ni ti icitani.

Ama azi nga tualu
Rua ni ovuzu onyiru
Ama azi nga tualu
Rua ma onyisi
Ti icita eri okponi.

‘Di ngata eca rua ma ongoni, ruani engo ‘di ngo kpere curu’do. E’yo ‘di ni afa anyapa pi ma esele co pi ‘ba ada beri kani ‘ba otita di gapisiri be ri i.

Anyapa azi pa su ‘di ni tro otita di nezu ra ti, e’yo ‘di e’da I ni azale, kini ‘ba o’ba ti nyaka nyazu ovuni ongo ngozuku, kini katro ace a’dusi I coni I oja aci buasi pa erisiku dika ongongo ku. I nga ece I ni acerile aci pasusi.

‘Ba ada ka ticita rua ma esele ni ‘di ‘du embataru, eri azi nga onyiru, te ka e’yo ‘di ni ‘du kini rua ma esele alu alu eco i a’dule si ra, eri ma egata ni si kile anyapa aci ba pa su si ojata gapisi rivurile.
~
Edited by John Y. Ondoma and Emmanuel Candia
Read the English translation – The Upright Revolution: Or Why Humans Walk Upright by Ngugi wa Thiong’o

Diana Santiago is a Ugandan singer, song writer, music Trainer and cultural leader who loves reading and tries her hand at writing short stories sometimes. She holds an Honors degree in Financial and Investment Analysis from Amity University India. Diana developed an early interest in Culture and arts. In Sunday school, she acted and directed plays based on Bible stories, she was also in her high school drama team. She has worked with First Love Studios in translating Scripts into her local Language (Lugbarati) for Radio Adverts. She worked with BAYIMBA Cultural Foundation as a Workshops Administrator and as an Artists Manager for the Kampala International Theatre Festival 2014. She participated in the Reading Association of Uganda annual conference 2015 and the Uganda International Writers Conference 2015. She has participated in Arts Festivals including K’la Arts Festival in Kampala, Writivism Festival Kampala, LABA Arts Festival Kampala, Storymoja Festival in Nairobi and Amakula Film Festival among others. She received Cultural Leadership Training from Arterial Network, Uganda Chapter in 2015 where now serves on the Executive Board of the Network. Diana currently works with African Writers Trust in Kampala. Out of office, Diana enjoys being great mother to her daughter, and spends her spare time working in her farm.