Cuộc cách mạng đứng thẳng: Hoặc tại sao con người đi với dáng thẳng đứng

Vietnamese

Duy Đoàn chuyển ngữ

Hồi xưa, con người thường đi bằng cả tay lẫn chân, giống y như mọi sinh vật tứ chi khác. Con người nhanh hơn thỏ, báo và cả tê giác. Chân và tay ở gần nhau hơn bất kì cơ quan nào khác: chúng có những khớp nối tương ứng giống nhau: vai và hông; khuỷu tay và đầu gối; mắt cá chân và cổ tay; bàn chân và bàn tay, mỗi cái đều có phần cuối là 5 ngón chân và 5 ngón tay, với móng ở mỗi đầu ngón chân và ngón tay. Bàn tay và bàn chân có 5 ngón được sắp xếp giống nhau từ ngón chân cái và ngón tay cái cho đến ngón chân và ngón tay nhỏ nhất. Thuở đó, ngón tay cái nằm gần các ngón khác, ngón chân cái cũng vậy. Chân và tay gọi nhau là anh em con chú bác.

Chúng giúp lẫn nhau trong việc mang vác cơ thể tới bất cứ đâu cơ thể muốn đến; chợ, cửa hàng, leo lên leo xuống mấy cái cây và mấy ngọn núi, bất cứ đâu cần đến việc di chuyển. Thậm chí ở dưới nước, chúng cũng hợp tác tốt để giúp cơ thể nổi lên, bơi hoặc lặn xuống. Chúng theo có mối quan hệ dân chủ và bình đẳng. Chúng cũng có thể mượn cái dụng từ sản phẩm của những cơ quan khác, phát âm thanh từ miệng, nghe từ tai, ngửi từ mũi, và cả nhìn từ mắt.

Nhịp điệu và việc phối hợp liền lạc của chúng làm các bộ phận khác vô cùng ganh tị. Chúng tức giận vì phải cho mượn thiên tư đặc biệt của mình cho hai cặp anh em đó. Sự ganh tị làm chúng mù quáng trước thực tế rằng chân và tay mang chúng đi mọi nơi. Chúng bắt đầu lập mưu chống lại hai cặp đó.

Lưỡi mượn kế hoạch từ Não bộ và thực hiện kế hoạch ngay tức thời. Nó bắt đầu tự nhủ, thành tiếng, về sức mạnh tương quan của tay và chân. Kẻ nào mạnh hơn, nó tự nhủ. Các chi anh em họ này, vốn chưa bao giờ bận tâm về những điều người kia đã làm và có thể làm, giờ đây mượn âm thanh từ miệng và bắt đầu khẳng quyết rằng chúng quan trọng đối với cơ thể hơn so với cặp kia. Chuyện này nhanh chóng biến thành chuyện ai thanh lịch hơn; đôi tay khoe khoang về những ngón tay dài thanh mảnh trên bàn tay của mình, đồng thời đưa ra những bình luận nhạo báng về những ngón chân, cho rằng chúng vừa ngắn vừa cục mịch. Không để bị thua, các ngón chân phản công và nói bằng vẻ nhạo báng về mấy ngón tay mảnh khảnh, mấy đứa họ hàng thiếu ăn! Chuyện này diễn ra nhiều ngày, đôi lúc ảnh hưởng đến khả năng làm việc hiệu quả cùng nhau. Sau rốt chung quy là vấn đề về sức mạnh; chúng quay sang các cơ quan khác nhờ phân xử.

Chính Lưỡi đề xuất một cuộc thi. Một ý tưởng hay, tất cả đều đồng ý. Nhưng thi cái gì? Một số đề xuất một trận đô vật – chân và tay vật nhau. Số khác nghĩ ra ý đấu kiếm, tung hứng, chạy đua hoặc chơi một trò như cờ vua hay cờ đam, nhưng từng ý trong số đó bị loại ra do thật khó để thực hiện hoặc thật bất công với cặp này hay cặp kia. Lại là Lưỡi, sau khi mượn ý nghĩ từ Não bộ, đã đưa ra một giải pháp đơn giản. Mỗi cặp cơ quan sẽ nghĩ ra một thách thức, luân phiên nhau. Tay và chân đồng ý.

Cuộc thi diễn ra ở một khoảng đất trống trong rừng, gần một con sông. Tất cả các cơ quan đều ở trạng thái cảnh báo cao độ về mối nguy hiểm hay đại loại thế mà có thể gây hoảng hồn cho cơ thể, giờ đây những cơ quan này đều bận rộn thực hiện một nỗ lực nội tại. Đôi mắt quét ra xa và rộng khắp nhằm phát hiện những mối nguy nhỏ nhất nằm ở mọi khoảng cách; đôi tai tự thân chuẩn bị sẵn sàng nghe thấy âm thanh nhỏ nhất ở mọi khoảng cách; mũi làm sạch hai lỗ mũi để có thể phát hiện tốt hơn mùi của bất kì mối nguy hiểm nào mà thoát được cặp mắt cảnh giác cùng đôi tai đang lắng nghe kia; và lưỡi sẵn sàng la hét lên, nguy hiểm.

Tin tức về cuộc thi đã bay theo làn gió đến tứ phương trong khu rừng, đến mọi chân trời góc bể. Các loài động vật bốn chân là những nhân vật đầu tiên tụ lại, nhiều con thú lớn mang theo những cành cây xanh lá để cho thấy chúng đến với tinh thần hoà bình. Đó là đám đông nhiều sắc màu gồm Báo đốm, Báo săn, Sư tử, Tê giác, Linh cẩu, Voi, Hươu cao cổ, Lạc đà, Bò sừng dài và Trâu sừng ngắn, Linh dương, Linh dương Gazelle, Thỏ rừng, Chuột chũi và Chuột. Những con sống dưới nước, Hà mã, Cá, Cá sấu, trải phần cơ thể phía trên ở bờ sông, để phần còn lại dưới sông. Những con hai chân, Đà điểu, Gà sao, và Công đập cánh trong niềm hưng phấn; mấy con chim kêu chíp chíp trên cây; bọn Dế kêu liên hồi. Nhện, Sâu, Rết, Sâu bọ nhiều chân bò trên mặt đất hoặc trên cây. Tắc kè hoa đi rón rén, thận trọng, thong thả trong khi Thằn lằn chạy quanh quẩn, chẳng bao giờ ở yên một chỗ. Khỉ, Tinh tinh, Khỉ đột, chuyền từ cành này sang cành kia. Ngay cả cây cối và bụi rậm, đu đưa nhẹ nhàng sang hai bên, rạp xuống, rồi đứng yên, cứ tuần tự thế.

Cái Miệng khai mạc cuộc thi bằng một bài ca:

Ta làm vậy để vui
Ta làm vậy để vui
Ta làm vậy để vui
Vì tất cả chúng ta
Bắt nguồn từ một bản chất.

Tay và Chân tuyên thệ sẽ chấp nhận kết quả bằng tinh thần nhã nhặn; không phát nộ, không doạ tẩy chay, không đình công hay đãi công.

Đôi tay đưa ra thách thức đầu tiên: chúng ném một miếng gỗ xuống đất. Chân, trái hoặc phải, hoặc cả hai, phải nhặt miếng gỗ ở dưới đất lên và ném nó đi. Hai cái chân có thể hội ý với nhau, vào bất kì lúc nào trong cuộc thi, và có thể vận dụng các ngón chân, từng ngón một hoặc nhiều ngón với nhau, theo bất kì trình tự nào để thực hiện nhiệm vụ. Chúng tìm cách lật miếng gỗ lại, đẩy nó; chúng thử đủ kiểu kết hợp nhưng không thể nhặt miếng gỗ lên sao cho đàng hoàng: và về chuyện di chuyển miếng gỗ, việc tốt nhất là chúng có thể làm là đá miếng gỗ ra xa vài cm. Thấy cảnh này, các Ngón tay mượn âm thanh từ miệng rồi cười phá lên, và cười phá lên. Đôi tay, kẻ thách thức, dõng dạc tiến lên, như trong cuộc thi sắc đẹp, phô trương cái vẻ ngoài thanh mảnh của chúng, và sau đó bằng những cách kết hợp khác nhau chúng nhặt miếng gỗ lên. Chúng ném miếng gỗ ra xa tít vào rừng, dấy lên nhiều tiếng hít hà thán phục từ kẻ thi đấu lẫn khán giả. Chúng phô diễn các kĩ năng khác: chúng nhặt mấy hạt cát ra khỏi tô cơm; chúng luồn chỉ qua trôn kim; chúng làm ra mấy cái ròng rọc nho nhỏ để chuyển những thanh gỗ nặng; làm ra mấy ngọn giáo và ném đi thật xa, di chuyển và có cử chỉ mà những ngón chân chỉ có thể mơ đến mà thôi. Đôi chân chỉ có thể ngồi đó và trầm trồ trước màn trình diễn về độ thuần thục và độ linh hoạt của mấy đứa họ hàng thanh mảnh này. Đôi tay của khán giả vỗ vang trời nhằm tỏ sự thán phục và tình đoàn kết với đôi tay bằng hữu kia, điều này làm cho đôi chân khó chịu vô cùng. Nhưng đôi chân không nhượng bộ: mặc dù chúng ngồi đó với vẻ hơi buồn thảm, ha ngón chân cái vân vê trên cát tạo thành mấy vòng tròn nhỏ, nhưng chúng đang cố nghĩ ra một thách thức ưu hạng.

Cuối cùng, tới phiên đôi chân và ngón chân đề ra thách thức. Chúng bảo, thách thức của chúng giản đơn thôi. Đôi tay phải mang được cơ thể đi từ phần này của vòng tròn sang phần kia. Một thách thức xuẩn ngốc, các ngón tay ngạo mạn nghĩ thế. Một cảnh tượng đáng xem. Mọi thứ liên quan cơ thể bị úp ngược xuống. Đôi tay chạm mặt đất; đôi mắt gần mặt đất, góc nhìn của chúng bị hạn chế nghiêm trọng do ở vị trí sát đất; bụi chui vào mũi, làm nó hắt hơi; đôi chân và các ngón chân nổi trên không trung: nyayo juu, khán giả hò hét, và hát theo điệu vui nhộn.

Nyayo Nyayo juu
Hakuna matata
Fuata Nyayo
Hakuna matata
Turukeni angani

Nhưng sự chú ý của khán giả dán chặt vào đôi bàn tay và đôi cánh tay. Các cơ quan này mới chỉ vài phút trước còn đang trình diễn một loạt các kĩ năng khó tin, giờ đây gần như không di chuyển được một thước. Vài bước đi, đôi bàn tay kêu gào trong đớn đau, đôi cánh tay loạng choạng, ngả nghiêng, và để cơ thể ngã xuống. Chúng ngừng nghỉ rồi thử lần nữa. Lần này, chúng tìm cách trải rộng các ngón tay ra để nắm giữ mặt đất tốt hơn nhưng chỉ ngón cái mới duỗi ra được. Chúng thử cách nhào lộn nhưng động tác này bị loại ra vì để hoàn thành động tác đó, đôi chân cần tham gia vào. Đến phiên các ngón chân cười phá lên. Chúng mượn giọng khùng khục trong cổ họng từ cái miệng để tương phản giọng cười của chúng với giọng the thé mà bọn ngón tay đã dùng. Nghe thấy tiếng khinh bỉ ấy, đôi tay rất tức giận và chúng thực hiện một nỗ lực tuyệt vọng nhằm mang cơ thể đi. Chúng không đi lấy được một bước. Kiệt sức, đôi bàn tay và các ngón tay bỏ cuộc. Đôi chân vui vẻ trình diễn năng lực điền kinh của mình: chúng giậm chân tại chỗ, đi nước kiệu, chạy, thực hiện vài cú nhảy cao, nhảy xa, mà không làm cơ thể ngã lần nào. Tất cả bàn chân của khán giả giậm xuống đất tỏ sự ủng hộ và tình đoàn kết. Đôi tay giơ đôi bàn tay lên để phản đối tinh thần gian dối này, mà nhanh chóng quên rằng chúng đã bắt đầu cuộc chơi này.

Nhưng tất cả chúng, bao gồm cả khán giả, đều lưu ý một điều lạ ở đôi tay: hai ngón tay cái trước đó duỗi ra khi đôi bàn tay cố mang cơ thể đi, giờ vẫn còn tách biệt khỏi những ngón còn lại. Kình địch đôi chân chuẩn bị cười tiếp thì chúng lưu ý một điều khác; trái với việc ngón cái tách ra làm đôi bàn tay kém hiệu quả hơn, thì điều đó đã cải thiện khả năng cầm nắm của chúng. Điều này là sao? Sự biến dạng đã chuyển thành khả năng định hình!

Tranh cãi giữa các cơ quan để quyết định kẻ thắng đã diễn ra trong 5 ngày, cũng là số lượng ngón tay và ngón chân ở mỗi chi. Nhưng cố hết sức mà chúng vẫn không thể tuyên bố được kẻ thắng rõ ràng; mỗi cặp chi đều thể hiện tốt nhất ở việc mà chúng làm tốt nhất; không cặp nào có thể làm mà thiếu cặp kia. Lúc đó khởi sự một buổi tư biện triết học: vậy cơ thể là gì, tất cả chúng đều hỏi thế, và chúng nhận ra cơ thể là tất cả chúng hợp lại; chúng lưu tâm đến nhau. Mọi cơ quan đều vận hành tốt để cho tất cả đều vận hành tốt.

Nhưng để ngăn chặn một cuộc thi như thế ở tương lai và để ngăn chặn việc chúng ngáng đường nhau, tất cả cơ quan đã quyết định, rằng kể từ đó về sau cơ thể sẽ đi với dáng thẳng đứng, đôi bàn chân nằm chắc trên mặt đất và đôi tay vươn lên không trung. Cơ thể thấy vui với quyết định này nhưng nó sẽ cho phép trẻ con bò bằng bốn chân để khỏi quên nguồn gốc của mình. Chúng phân chia công việc: đôi chân sẽ mang cơ thể đi, nhưng một khi đến nơi thì đôi tay sẽ làm tất cả công việc cần thiết để chế tạo hoặc cầm lấy công cụ. Trong khi đôi chân và đôi bàn chân làm bổn phận nặng nề trong việc mang cơ thể, thì đôi bàn tay vươn ra và dùng các kĩ năng của mình để làm việc với môi trường xung quanh, và để đảm bảo rằng thức ăn sẽ dược đưa tới miệng. Miệng, hay đúng hơn, răng của nó, sẽ nhai thức ăn, và gửi thức ăn xuống dạ dày qua cổ họng. Dạ dày sẽ nghiền toàn bộ thứ tốt tươi này và rồi trút nó vào một hệ thống đường ống mà qua đó các thứ tốt tươi sẽ được phân bổ đi khắp các ngóc ngách trong cơ thể. Đoạn dạ dày sẽ đưa chất đã dùng vào hệ thống bài tiết, từ đó cơ thể sẽ để lại chất đó ở những cánh đồng thoáng đãng hoặc chôn nó bên dưới đất để làm đất màu mỡ. Cây cối sẽ đơm hoa kết trái; đôi bàn tay hái lấy một số trái rồi đưa vào miệng. Ồ vâng, vòng đời thế đó.

Ngay cả những trò chơi và trò giải trí cũng được khu biệt tương ứng: hát, cười và nói được giao cho miệng; chạy bộ và bóng đá phần lớn giao cho đôi chân; còn bóng chày và bóng rổ dành riêng cho đôi bàn tay, ngoại trừ việc đôi chân phải làm nhiệm vụ chạy. Trong điền kinh, đôi chân có nguyên cả lĩnh vực này cho mình, gần như vậy. Việc phân chia lao động rõ ràng đã biến cơ thể người trở thành một cỗ máy sinh học đáng sợ, khôn khéo hơn cả những loài vật to lớn nhất, ở những việc nó có thể đạt được về số lượng lẫn chất lượng.

Tuy nhiên các cơ quan trên cơ thể nhận ra rằng việc sắp xếp vĩnh viễn mà chúng quyết định vẫn có thể mang lại xung đột. Cái đầu ở trên kia có thể tự thấy rằng nó tốt hơn đôi bàn chân chạm đất hoặc thấy rằng nó là chủ còn các cơ quan bên dưới nó chỉ là bọn tôi tớ. Chúng nhấn mạnh rằng xét về quyền lực, thì cái đầu và bất cứ bộ phận nào bên dưới đều có vị thế bình đẳng. Để làm nổi bật điều này, các cơ quan đảm bảo rằng tất cả đều cảm nhận được niềm đau và niềm vui của bất kì cơ quan nào. Chúng cảnh báo cái miệng rằng khi nói cái này cái kia của tôi, tức nó đang nói với tư cách toàn bộ cơ thể chứ không phải với tư cách chủ nhân duy nhất.

Chúng hát:

Trong cơ thể chúng ta
Không có tôi tớ
Trong cơ thể chúng ta
Không có tôi tớ
Chúng ta phục vụ nhau
Mọi người vì mọi người
Chúng ta phục vụ nhau
Mọi người vì mọi người
Chúng ta phục vụ nhau
Cái lưỡi tiếng nói của ta
Ôm lấy tôi và tôi ôm lấy bạn
Ta cùng tạo nên cơ thể lành mạnh
Ôm lấy tôi và tôi ôm lấy bạn
Ta cùng tạo nên cơ thể lành mạnh
Cái đẹp là thứ đoàn kết
Ta làm việc cùng nhau

Vì một cơ thể lành mạnh
Ta làm việc cùng nhau
Vì một cơ thể lành mạnh
Đoàn kết là sức mạnh của chúng ta

Bài này trở thành bản Tụng ca cho toàn bộ cơ thể. Cơ thể hát bài này cho đến ngày nay và đây là điều bảo ta biết khác biệt giữa con người với loài vật hoặc với những loài từ khước cuộc cách mạng đứng thẳng.

Mặc cho những điều chúng thấy, nhưng những loài vật bốn chân không có cuộc cách mạng nào như vậy. Chuyện hát hò này là thứ lố bịch. Cái miệng được tạo ra để ăn chứ không để hát. Những loài vật này hình thành một đảng bảo thủ của tự nhiên và bám chặt vào những cách thức vốn không bao giờ thay đổi thói quen của chúng.

Khi con người tiếp thu được bài học từ mạng lưới các cơ quan, thì các cơ quan này làm tốt mọi việc; nhưng khi chúng xem cơ thể và cái đầu là những đảng phái trong cuộc chiến, cái này nằm trên cái kia, thì chúng sẽ tiến gần đến những người anh em họ của mình trong giới động vật, những kẻ từ khước cuộc cách mạng đứng thẳng.

Ngũgĩ wa Thiong’o, hiện tại đang là Giáo sư Ưu tú của ngành English and Comparative Literature (Văn chương Anh và văn chương đối chiếu) tại trường University of California, Irvine; ông sinh tại Kenya, năm 1938, trong một gia đình nông dân đông người. Ông tiếp nhận giáo dục tại các trường tiểu học Kamandura, Manguu và Kinyogori; trường Alliance High School, tất cả tại Kenya; Makerere University College (khi dấy là một khu thuộc London University), Kampala, Uganda; và trường University of Leeds, Anh quốc. Ông nhận bằng Tiến sĩ Danh sự từ nhiều trường đại học ở Đan-mạch, Đức, Anh quốc, New Zealand, Mĩ và châu Phi. Ông cũng là Thành viên Danh dự của American Academy of Arts and Letters (Viện hàn lâm Nghệ thuật và Văn học của Mĩ) và là thành viên của American Academy of Arts and Sciences (Viện hàn lâm Nghệ thuật và Khoa học của Mĩ). Một trí thức đa tài, ông là tiểu thuyết gia, tiểu luận gia, kịch tác gia, kí giả, biên tập viên, học giả và nhà hoạt động xã hội. Sách của ông bao gồm Devil on the Cross, Matigari, Wizard of the Crow (hai cuốn sau là bản dịch Anh ngữ từ bản gốc tiếng Gikuyu).