Ogoonchoreria Ogotenenu: Gose, Egekogeera Mwanyabanto Agotaara Matenena
Ekegusii
Jane Bosibori Obuchi
Abwo kare kare, mwanyabanto nigo arenge gotaarera amagoro na’maboko, buna getongwa kende gionsi eke-nyamagoro ane. Mwanyabanto nigo arenge omwango kobua egesusu, endo, gose ekeobiria. Amagoro na’maoko nigo arenge aang’e mono ne’bimo binde: abwate chinenko chibwekaine: amareko ne’menyuma; ebigokoro na’maru; embaratero ne’nsanyi; egetinkiro no’koboko. Kera okoboko na kera okogoro nigo kwabwate ebiara bitano ne’bichara bitano, egechara ekemo ase kera ekiara gio’kogoro ne’giokoboko. Ebiara bionsi bitano bia’maboko na’magoro, korwa ekiara ekenene goika egeke, nigo biarobeirie enchera ebwekaine. Ase amatuko aria, ekiara ekeneene gio’koboko nigo kiarenge ang’e ne’biara binde bio’koboko buna ekiara ekeneene gio’kogoro kiarenge ang’e ne’biara binde bio’kogoro. Amagoro na’maboko nigo arenge korokana bwamwabo.
Amagoro na’maboko nigo arenge gokonyana ase okobogoria omobere gochia ande onsi ore gotaka kogenda; echiro, chituka, korina na goika omote gose ebitunwa, ande onsi ase ogotaara kwaganeirie. Nonya na’se amache ime, nigo arenge kobwaterana buya mono gokonya omobere gocheng’enena, goaka ontimbu gose gotibogeria. Nigo asibogete na koigwana ase obwaamate bwabo. Nigo arenge gosaba obokonyi korwa ase ebimo binde buna; eriogi korwa ase omonwa, okoigwa korwa ase ogoto, okonyonka korwa ase emioro, amo no’korora korwa ase amaiso.
Okoigwana na okobwaterana kwabo gokareta emoko ase ebimo binde. Ebimo ebi binde bikaanga korwa ogosemia na obokonyi gochia ase bwamwabo aba babere. Endamwamu ekabatuba gotarora buna amagoro na’maboko naro arenge kobaira ande onsi batagete. Ebimo binde bigachaka koroberia amabe ase amaboko na’magoro.
Oromeme rogasaba ekerengererio korwa ase obongo na rokageikerania abwo abwo. Rogachaka gokumia, ‘maiso marore, igoro ye’chinguru ne’siko ya’maboko na’magoro. Rokarigia komanya ng’a ning’o obwate ekieni ne’siko enene kobua oyonde. Abwo ritang’ani, ’bimo ebi bibere, amaboko na’magoro, tibiarenge gokumia igoro ye’kioyonde abwate gose are gokora korende bono bigachaka gosaba eriogi korwa ase omonwa nabo igo bigachaka goteeba buna nigo bire ebie’ngencho mono ase omobere kobua ebimo binde. Keri keri, ekerengererio eke kegaonchoreria na koba; ning’o ochongororogete kobua oyonde; amaboko akerora ng’a aro na’re ne’ebiara ebinyerere, nabo igo agachaka gokwana na’machaya igoro ye’biara bia’magoro buna bire ebieng’e na ebinetu ebimigi. Biara bia’magoro tibigokirie na ‘nkwana eye. Na birobio bikairaneria ase amachaya igoro yo’bonyerere bwe’biara bia’maboko. Bakaba, bamwabo bachayaine, baankaine! Egento eke gekagenderera ase amatuko amange, goika kero kende kegasaria ogokora emereme ase obomo no’boikeranu. Omoerio oye egaikera ase riborio rie’chinguru: Bikaboria ebimo binde kogayana ring’ana eri.
Oromeme rokarua ekerengererio ng’a babe no’kwamererania. Bonsi bagaancherana buna eke ne’kerengererio ekiya. Korende, obokong’u obomo no’bo: okoamererania oko inkoroki? Ebimo bigachaka korua ogosemia; ebinde bigateeba ng’a bamwabo aba bakinane enyameni. Ebinde bigateeba barwane ne’meyio, gose gotinkana chimbero, korende kera ekemo kie’birengererio ebi gekaangwa ng’a ne’gekong’u goikerania ase ebimo ebi bibere; okogoro gose okoboko. Ase entunde ya kabere, oromeme rogasaba ekerengererio korwa ase obongo, igoro yerichibu ria bwango. Ase amagoro na’maboko, nigo kera ekemo kie’bimo ebi kiarenge koreta okoamererania kwaye. Bwamwabo bagaancherana ne’kerengererio eke.
Okoamererania oko nigo gwakorekanete ase arabirie ime ye rinani, ang’e na rooche. Ebimo bionsi bikebeka ang’e ase kende gionsi gose mobasokano onde bwonsi orachere omobere, ekiagera bono ebimo bio’mobere nigo biarenge kong’usanana. Amaiso agachina are na’ng’e korora kende kebe kerache, korwa ‘nsinyo ende yonsi. Amato agategesia koigwa kariogi kande gonsi korwa ande onsi, emioro ekemiria buya erinde erio etiokerere gotioka kwa gento kende kebe maiso atarore, gose amato ataigwe; oromeme rokaba ang’e gokura na korangeria onye kende kebe kegocha.
Ekerambauti gekararia amang’ana aya yo’koamererania goika chinsinyo inye chie’rinani, ase amache na’se ‘mbeo. Ching’iti chi-nyamagoro ane chikaba chintang’ani gosankererekana, chinyinge chiria chinene chikabogoria ebisabo ebibese kwoorokia ng’a nigo chiacheire omorembe. Ekaba obwaari bwe chirangi chie’ngo, endo, ekeobiria, enyang’au, rigwari, eng’ombe nyamagunchara ‘matambe, enchogu, engamia, egechure, egesusu, eunko, ne’mbeba. Ching’iti chia rooche, buna enswe, emamba, enkwe, chikaanekera emetwe yabo ase engegu yo’rooche, emegongo egatigara amache ime. Chi-nyamagoro abere na chirochio; ensoti, enkanka, ekurukuru, embata, chigaakania chimbaba ase omogooko; chinyoni chigachura ase emete igoro; egesiriri gekana goteera rioka. Oronyambobe, omoosi, rinyamara, bikerayora inse na’se emete igoro. Enyambu egesigoria, ng’ora ng’ora, ne’nsagara egacharokacharoka, etari gotegerera ase amo. Egekondo, embeche, bigacharoka korwa egesabo kio’mote oyomo gochia ekende. Nonya ne’mete ne’bitutu bikanyegera ng’ora ng’ora korwa aa gochia aria, bigekumba na gotenena ekemo ase ekemo.
Omonwa okaigora ekinano eye no’goteera:
Nigo togokora iga egere togooke
Nigo togokora iga egere togooke
Nigo togokora iga egere togooke
Ase engencho twensi
Etorwete obotongi obomo.
Amaboko na’magoro agatiana gwaancherana ase omorembe kende gionsi kerabe; kogechigwa gotaiyo, gose gotianerana, gose koramana, gose gosinyana, gose kogira kende.
Amaboko agatang’ana gosiara obwoba; akaruta egete inse. Okogoro okomo gwo’kobee, gose gwo’korio, gose onsi amo, nigo atakeire kobogoria egete keria korwa inse na gokeruta inse naende. Ase obomo, amagoro agancherana ng’a, ase okobwaterana, atumie ebiara biabo, egere abue. Amagoro agatema kobogoria egete keria, kogesuguma; agatema chinchera chionsi korende tanyareti kobogoria gete keria; nonya na’se okogesukia, nigo agesugetie ake igo. Ebiara bia’maboko bigachia korora iga, bigasaba eriogi korwa ase omonwa. Omonwa ogaseeka, na goseeka, na goseeka. Amaboko, ayio arenge kwaamererania, agesokia ase obwerori, na kweaka endege igoro ye’kieni kiabo, na koimokia egete keria ase chinchera ao ao. Amaboko agatuguta egete keria gochia orosana ime. Bonsi ase obomo, bwamwabo na’batengeri, bakagooka. Amaboko akaorokia obomanyi bonde; agaatanana chinche no’mochere ase egesota kio’mochere; akabeeka eusi ase esindani; akaroisia ebing’userero biokong’usera ebitugi ebirito, akaroisia amatimo na koyaruta aare mono, ebinto ebiara bia’magoro bitare konyara gokora. Amagoro agaikaransa aria na gokumia buna bwamwabo aba abareu bagokora ebinto ase obwororo. Amaboko ya’batengeri agaaka chinkobi ase omogooko no’bomo. ‘Magoro tagokiri nonya aikaransete aria. Ebiara ebinene bia’magoro bikana gochoora ebirondarondi inse ase amaroba, bikona korengereria okoamererani birabue.
Omoerio oye, egaika engaki ya’magoro ne’biara biaye koreta okoamererania konde. Bigateeba ng’a okwabo nigo korabe okworooro. Amaboko nigo atakeire abogorie omobere bwonsi korwa ase aamo gochia aande. “Eye ne’kinano yo’boriri”, ebiara bia’maboko bikarengereria. Kera ekimo kio’mobere gekaba matureka. Amaboko akabwaterera inse. Amaiso akaba ang’e na’maroba, agasinywa korora are ase engencho arenge maurama; amaroba agasoa emioro ime, egachaka goasimora; amagoro ne’biara biaye bigacheng’enena na konenganenga embeo igoro: Nyayo juu, abatengeri bakarangeria, na goteera no’mogooko.
Nyayo Nyayo juu
Hakuna matata
Fuata Nyayo
Hakuna matata
Turukeni angani
Kera oyomo agatenkera arore inaki emekono na’maboko bigokora. Ebi ne’bimo biarenge kwoorokia obomanyi bwo’gokumia ekero egeke giaetire, bono tibiri gosuka nonya ng’ake. Amaboko achia gosuka ake, achaka korera ase obororo, chinsanyi chigataabataaba, chikaengerwa na gotiga omobere ogwe inse. Amaboko agatimoka na goteema naende. Engaki eye, akaara chinsanyi ne’biara gotarera inse korende tiyanyarekana ase engencho ebiara ebinene bioka nabio biesebererekanete. Bigateema gokora ebiuni korende bigakanigwa ase engencho yarorekanete ng’a biachakire kobwatesigwa na’magoro gokora ebiuni. Ebiara bia’magoro nabirobio bigachaka goseka. Bigasaba eriogi rinetu korwa ase ring’orong’ocho goetera ase omonwa egere bibue ogoseka koria okonyerere kwe’biara bia’maboko. Amaboko agachia koigwa buna agosekererwa, akagechigwa mono ekerage na akanacha ekina kio’moerio kobogoria omobere. Korende tanyareti gosuka nonya ng’ake. Amaboko ne’biara biaye bikarosa na gokwa omoyo. Amagoro akerora na gochenga mono, agaaka chiting’iri, akaminyoka, agacharoka, akamiramira, agacharara, na korenda omobere togwa inse. Abatengeri bonsi bakagoka na gotinera amagoro inse gochengera obobui bwa’magoro. Emekono ekaimokia amaboko abo igoro gokana egento eke, na techieti koinyora ng’a nero yachagete okoamererania oko.
Bonsi amo, nonya na’batengeri, bakarora egento kio’gokumia igoro ye’mekono: ebiara ebinene biria biasebererekanete ekero amaboko are goteema kobogoria omobere, nigo bieatananete ne’biara binde. Abaamererania bagataka goseka korende bakarora egento kende; nonya ekiara ekenene giaeatananete korwa ase ebiara binde, ekagera okoboko tikwaba na ‘nguru, nigo kiare gokoonya ebiara binde kobwata na gotarera egento. Ninki eke? Oboreema bweonchoire koba chinguru chio’kwaagacha!
Okoamererani gati ye’bimo egere goancherana ng’o omobui gokagenderera ase amatuko atano, omobaro bwe’biara ne’bichara ase kera okogoro no’koboko. Korende nonya batemete rioka, tibachieti konyora omobui; kera ekemo kie’bimo ebi; okogoro no’koboko nigo kiarenge gokora buya ase ensemo yaye; kende tikiare konyara getabwatesirie ne’kende.
Oboringori bogachaka: omobere ninki? Bonsi bakaboria, na bakanyora ng’a omobere mbonsi ase obomo; nigo barenge oyomo ime yo’yonde. Kera ekimo nigo kiare konyara gokora emeremo buya egere ebimo bionsi bibe buya.
Erio tikoba ’kwamererania konde ase amatuko agocha, naboigo gotanga gosinyana na gotwomana, ebimo bionsi bigaancherana ng’a, korwa erio, omobere tiga otare gesike-monto, amagoro atache inse bokong’u na’maboko abeere embeo igoro. Omobere okagokera ring’ana eri korende ogaanchera abana abake abake gotaarera amaboko na’magoro egere tibabaisa kweba ase barweete. Ebimo bikabagana emeremo: amagoro abogorie omobere goika ase ogochia, korwa abwo amaboko akore emeremo yo’koroisia gose kobwata na gotarera ebioge. Ekero amagoro ne’chimbaratero bigokora emeremo emerito yo’kobogoria , amaboko asibia na gochena aase na koenekia ng’a endagera yaikeire omonwa. Omonwa, gose amaino aye, ayetakuna na koyesenda goika ase enda ime. Enda yayemigania na koyemita endagera eye yonsi na koimorera emetaro yonsi egere obuya obo bwasebererekanigwa na gosiarerwa gochia ase chinsinyo chionsi chio’mobere. Korwa abwo enda yabogoria eubi gochia ase omotaro bw’eubi, ase omobere okoyeira na koyeumora ase orosana gose mogondo, gose egetii gose yayetindeka amarooba ime koroisia obotoobu. Ebimeria biamera na kobiara amatunda; amaboko ayatwa amatunda ayio na koyabeka omonwa ime. Ee, nabo, oyo no’morobiro bwo’bogima.
Nonya ne’chigosori no’kwegokia nigo kwabaganetwe buna ebwenerete: ogoteera, ogoseka, na ogokwana bigatigerwa omonwa; okominyoka na goaka enkoyo bikaegwa amagoro, na omopira bwa’maboko, ekinano, nechinkundi bigatigerwa amaboko, korende ase ogoikerani aya onsi, amagoro nigo atakeire aminyoke. Ase egosori yo’koniachoka, amagoro oka agatigerwa egetii gionsi. Okobagana oko emeremo gokagera omobere koba ekioma kio’gokumia, kebweete nonya neching’iti chinene ase ogokora na goikerania amang’ana amanene amange na ay’ogokumia.
Korende ebimo bio’mobere bikarora ng’a omoroberio oyo biancheranete nigo ore gocha koreta okong’usanana nonya nabo. Omotwe kore igoro aria nabo ore gocha gwekaga ng’a nigo ore oyo bwengencho kobua amagoro aya’gotacha inse, gose ng’a no’ro omogambi bwe’bimo bionsi, ng’a ebimo bionsi inse yaye, nabasomba bosa. Ebimo bionsi bikabeka chinguru ekerengererio eke ng’a ase ensemo yechinguru, omotwe na bionsi bire inse yaye, nigo bireng’aine. Erio goikerania ring’ana eri, ebimo bikaenekia ng’a obororo no’mogooko o kimo kende gionsi nigo oraigugwe ne’bimo bionsi. Bigatianera omonwa oinyore ng’a ekero ogoteeba ‘eke ne’kiane, keria ne’kiane’, nigo ogokwana buna omobere omogima na tari buna omonwa bene.
Bigateera:
Ase omobere oito
‘Mosomba tari
Ase omobere oito
‘Mosomba tari
Nigo togokorerana
Intwe ase intwe.
Nigo togokorerana
Intwe ase intwe
Nigo togokorerana
Oromeme ne’riogi riaito
‘Mbwaterere n’nche nkobwaterere
Toagache omobere omuya
‘Mbwaterere n’nche nkobwaterere
Toagache omobere omuya
Oboseera ebore ase obomo.
Ase obomo tokore emeremo
Omobere obe buya
Ase obomo tokore emeremo
Omobere obe buya
Obomo nabwo chinguru chiaito.
Oko gokaba Ogoteera kwa Botambe Kwo’mobere. Omobere nigo okogoteera goika rero iga na eke nakio gekobeka ogoatananeka gati ya mwanyabanto ne’chingiti, gose baria baangete ogoonchoreria kwa matenena.
Nonya ching’iti chi-nyamagoro ane chiaroche aya, tichiancheranete ogoonchoreria oko. Ogoteera oko tikwabagogetie. Omonwa nigo otongetwe oragere tari oteere. Chikaroisia ekeombe kiabo kiogotaonchoreria obotongi na koramata ase chinchera ne’chimbwa chiabo chitaonchorerie rinde.
Ekero mwanyabanto akoegera korwa ase okobwaterana kwe’bimo, nigo agokoria buya; korende ekero akorora omobere na omotwe buna ebiombe bigokinana esegi, ekemo kere igoro ye’kende, nigo mwanyabanto oyo akoba ang’e neching’iti, bwamwabo baria baangete ogoonchoreria kwa matenena.
Jane Bosibori Obuchi is a writer, a researcher, and a teacher. She has taught in various secondary schools (Mong’oni, Nyankoba, Christ the King Chepterit, Kaptel Boys), and universities including; Baraton, Kabianga, Mount Kenya, Kisii, and Moi. She holds S1 certificate (Bondo TTC), BA in English and Kiswahili (Baraton University), and is currently pursuing a Master of Arts Degree course in Literature (University of Kabianga), Thesis titled: An analysis of Mchongoano Oral Literary Text as a Kenyan Children’s Cultural Production. Her research interest lies in oral literature, children’s literature, language contact, and, language and gender. She has published several articles, including; Gender Biases in the Language of African Music: a case of Classical Compositions of two Kisii Musicians. Her manuscripts in review for publication include; A collection of ekeGusii short stories, Children’s short stories, Latest Diary of a Kenyan (a satire).
You must be logged in to post a comment.