Ña ndánáma ndichi: á ni xa ké kuu ña ndakaka ndichi na yuvi

Tu’un sávi

Florentino Solano

Té xina’á vá’a ra na yuvi ra nixika ndiee ndi’i va na, mi tá xíka tákuu ndi’i kití iyo ndia vichin siki ndá’á rí xí’ín xiki xá’a ri. Na yuvi ra kama ka nixiyo na nuu leko chi nuu kuin chi nuu kini in ndikí. Xa’a ná chi nda’á na ra ndixa ní yachin xitá’á ña: inuú xitanii ndiee ña ra inuú nuu níxiyo tiva’vi ña: soko chi tie’e ka’á; kondo ndá’á chi kondo xa’a; sukun xá’a chin sukun nda’á; nda’á chi xa’a xí’ín u’un nduku níi váli nuu in nuu in ña ra nuu nduku vali kán íyo chíin. Ra mí tá nixiyo nduku nda’á na ra saá nixiyo tu nduku xa’a va, in ki’in ña in nduku nda’á ché ra in saá ndiakua nixaa ña nduku nda’á lo’o ra saá nixikaa nda’á ra saá tu nixikaa xa’a va. Té xina’á ra nduku nda’á chée ra yachin ní xi nditá’án ña xí’í ña sava kán. Chiyo chi si’in ra tá kuniña xí’ín ñani kuachí va xini ta’an ñá.

Ndia ndiá ka mií nuu kúni kuñu yuvi ku’un ña ra nda’á chin xa’a ra ndíso na ña kua’an na: a nuu yá’vi, a ve’e nuu kíya’vi ña’a, a nda’á itún a xiki ndaa ña. Tú ini tiakuí kúni kuñu ndasutiá ña a kuchi ña ra nda’á chin xa’a ra ndákitá’án na sákánda na ña ná kaándiaa ña. Vií ní ndakitá’án tu’un ña ra inuú xachún va ña. Tá kúú ñá kúmani nuú kuñu ra ndúkú na ña nuu ná sava kán, té kúni yuvi ka’an ña ra yu’ú ke táxi tachi, té kúni kuñu kuniso’o ña ra so’o ké chíndieé tá’án, té kúni ña ta’ni ña ra ixtin ké sáchún, ra té kúni kuñu to’ni ña ra nduchí nuú ké chindieé tá’án.

Xa’a kuiti ñá vii ní sáchún nda’á xí’ín xa’a ra, tákúú ndi’i na sava kán ra ndixa lo’o nisaa ná. Xa’a ñá kan ké nixíí ka na chindieé tá’án na xí’ín xa’a chin nda’á. Xa’a ñá sáa ini na ra nindákanini ña xa’a chi nda’á kuna ndíso na kua’an na chí yó’ó kua’an na chí ikán, ra saá ké xa’a ná ndaki’in tá’án yu’ú na ra kundasí na xa’a chin nda’á.

Yáa ra nindatu’un ñá xiní nixa ké ‘sa ña, ra saá kú nuu xa’a ñá ndátú’ún mií ndátú’ún in ña, ni chun ké ndieé ní va’a sáchún nda’á chi xa’a. Saá kú nuú xa’a nda’á chin xa’a kundasí tá’án ña, xa’a ñá kútíáa ña nuu tá’án ña nixa ndaku in ña nixa ndiáyá’vi in ña. Saá ra xa’a níya’a va tu’un, nixa ka nduvi ña yo’ó nixa ka nduvi ña kan; ndá’á ra kútíáa ña nuu xá’a chi náni ní ña, kání ni ña, nduku nda’á ña ra náni ká ña nuu nduku xa’a, ña yo’o ra ndu’ú ña chin kuítí ña. Saá ra nixín tu na nduku xa’a va, ra xa’a ná xákundia na ¡nduku nda’á xí’i soko, nduku nda’á níi! Saá nixika na kundasí tá’án na na’á va’a, xa’a ñá kan ra té xíkana kua’an na ra tu’va sákáki’i tá’án na. Té ndi’i ra saá ví kunda ini na chi xa’a kuiti ñá ndaku va ké kúndasí tá’án na, ñakan ké ndukú na ña mani nuu ná sava kán ña ná sandakú na chun xí’í na.

Yáa ké kachi nisa ké sa na ña ketá’á na. Tia ní va’a ndakanini ña, tákúndi’i na kindoo ini na. Ndísu ¿niña’a ké? Sava na kachi saá ná katá’án na, xa’a xí’ín nda’á. Sava tu na kachi saá ná katá’án na xí’ín ichi, a ñá yo kó kama ka, a kunu tu na, a kusíki tu ná in siki ndichí, ndísu ni in mitú’ún ña yo’ó ni kíndóo ini na chi u’vi ní ña nuu xa’a a nuu nda’á. Té ndi’i ra yáa kú tuku va ña nindatu’ún xini saa ke ndani’i ná nixa ké sa na. Nda’á chin xa’a kú na xíni ñú’ú ka’ndia niña’a ké sa na chin nakan ku na kétá’án. Saá kindoo ini uvi saá va na.

In nuu ndíka va’a ma’ñú yi’i, yachin yu’ú itia, ké ndakaya na ke’e tá’á na. Tákúú ndi’i na sava kán ra in xa su’va nuu va ná ni ké kuu chi tia ní ndaku kee tá’án na xa’a xí’ín na nda’á. Na nduchínuú ku na xítónaní ná kué ndo’o na kétá’án; na so’o kú na xíniso’o a ndiá ña kuu; ña ixtin kúú ña ndá ki’in xiko chíndieé tá’án ña xí’ín na sava kán; yáa ké xa íyo tu’va nda’yu: ¡Koto!

In káni lo’o va ra iní saá yi’i ikú kundaa ini na ña kúú, ndia ninu ndia ninu. Tákúú ndi’i kití kumi xa’a kúú na xaa nuú; kití ná’nu ra níí rí iku kuíi xaa ri ña ná kunda ini na ña tákua rí váxi tondie’é va kúrí. Xaa tákúú ndi’i nuu kití: kuiin chin ndiva’yú chin má’a chin sindiki tiátan náni ndikí xí’ín sindiki ché kuítí ndikí chin leko chin, tiu’ú chin tiín. Saá tu kití íyo ini tiakuí va: tiaká chin koo ichí chin sa’va, ndakoo rí yu’ú itia ra ndakundee nduva ri tondie’é rí. Kití uvi xa’a ta kúú nduxí ndá’vi chin nduxí ndoko su’ma sávikó rí su’ma rí xí’ín ndixin rí; saa vali in ní’i xíta rí nda’á itún; tikosó ra in káña yaa xíta rí. Tákúú tintóo chin tixaá chin timása chin tíkua’a xa’a ra xa in káni xíka rí nuu ñu’ún xa in káni kuandaa rí ndika itún. Koo ñu’u kuéé ka vi xíka, in táxiin xíka rí, ndísu síkín ra in chó’ó chíkán xíka rí kán ndáva rí sata yúu xa lo’o tu ndá rí nda’á itún va. Tákúú ndi’i na chánko ra in chó’ó chíkán ndáva na nda’á itún xíka na sásíki ná. Ndia itún ndoko xí’ín itún ndichi kué kué sákanda nu nda’á nú sákótia’a nú ra saáví xíkútuvi nú.

    Saá xa’á xita yu’ú in yaa:
    Ña yo’o ké xá yó kúsii ini yo
    Ña yo’o ké xá yó kúsii ini yo

    Ña yo’o ké xá yó kúsii ini yo
    Chi tákúú ndi’i yó ra
    In nuu váxi va yó.

Nda’á chin xa’a ra kindoo na kandíxa na ra sato’ó na yo ka mií satiaa va; saáa ná, kusúchí ini na ni kakín na kuachi ra in tá kué ní kuu saá koo va.

Nda’á kú ná xina xa’a: tiin na in ndu’ú ra sandúva na nu ñu’ú. Ra na xa’a kú na a tá in a uvi saá ná ra xíniñú’ú ndondiso na nu ra sákána na nu. Kuvi kata’an ná, kuvi nhindié tá’án na kuvi tu sachún nduku xa’a va xí’ín na, nixa ka mí kuvi va ndísu ña xinu chun ké ndiá ya’vi. Nixikandukú na satúvi ná nu, chintá’ni na nu; xa ña yo’o xa ña kan xa na nixika na ndísu nikúchun na ndondiso na nu, takua in yó’ó in káa va sa kánda na nu. Nda’á ra nduku ña tachi nuu yu’ú ra nixaku ndiaa ña xa’a. Saá ra na chiyo nda’á ra ni kenduu na ndatun ndatun sáñá’á na mií na ña kútíáa na, saá nduyachin na nuu ndú’ú ndu’ú ra xa chó’ó xa chíkán tiin na nu sakó’ni na. Siín ka ra ndondiso na nu ra sakó’ni na nu ndia ninu ma’ñú yi’i in ní’i ndákánda ini tákúú ndi’i na ndíta xító’ni. Xa’a ná kútiaa na tín na nduú yutí ini in yaxín nduchí; chikaa na i’va xa’a tíku; xava’a na nu’ni ndiee ndondiso na ndu’ú ná’nu va’a; sava’a na kuxin ra sakaná na nu nuu xíka va’a, ra na nduku nda’á válí ra tákua kúsúchí ini na kua’an ini na xító’ni na. Ndiá saá ra na xa’a ra tákua ndakundee na nda’ví xíto’ni na tákúú ndi’i ña xá na nda’á. Nda’á tákuu ndi’i na ndéé xítóndie’é ra in ní’i kátú ná nuu tá’án na kútíáa ini na, saá ra xa’a ná si’in xa’a nisaa va ná. Ndisu ni nisaa va ini na chi in kuu mií na nda’á kútíáa na xíka na ra na xa’a ndakunde ndákanini na nixa ké sa na satiaa na nuu ná ku’va kuáchi na ninu.

Saá ví ké ndukuita na xa’a xí’ín na nduku xa’a válí. Suví ña ndieé ví ké sa yó, kachi na su’va. Xakin na in tivi chéé ra kachi na saá chi na nda’á ra xíni ñú’ú kuiso na iní saá kuñu ra kee na xí’ín ña in xiyo yu’ú tivi ra ku’un na xí’ín ña in ka xiyo yu’ú tivi. Suvi ñá ndieé va’a ví kúña ñaa, kachi na nda’á su’va. Saá ra nda kuañu na nda’á ñu’ú ra nda kuiso na iní saá kuñu ra, xa’a ñá yachin tánii yu’ú chin nuu nu ñu’ú ra in ko’ni ndi’i yáka yu’ú, ixtin ra xa’a káxan ña; xa’a ra ndia ninu ndóso ñá nuu táchi: nyayo juu, in ní’i ndá’yu na ndéé xítóndie’é, ra xíta tákúu ndi’i na:

    Nyayo Nyayo juu
    Hakuna matata
    Fatua Nyayo
    Hakuna matata
    Turukeni angani

Ndísu in su’va ini na xító’ni na ni ña’a ké xá na nda’á, chi sakan in káni lo’o ra in ndixa ní kútíáa na nuu ná xa’a ra vichin ra in chó’ó chíkán kua’an vaxi nuu na ra ni kuví kuiso na iní saá kuñu. In káni lo’o ka ra saá xa’a ná nda’á xaku tiakuí nuu va ná, in chó’ó chíkán kua’an taxi nuu ná, kísi ña na, saá ra nikúndié na ra ndakava va kuñu ñu’ú. In káni lo’o ndakindie ná ra ndondiso tuku na ña. Vichin ra ndandika va’a na nduku nda’á ña va’a ná tiin na nuu ñu’ú ndísu tákua nduku nda’á ndu’ú va ké ndandika. Ndaki’in na nduva xíin ná ra ndísu nixíyo ya’vi ña chi chindié ta’án va xa’a xí’ín na. Vichin ra xa xa’a tu kúú na in ndúva xáku. Ndukú na ndiayú nuu yu’ú ra in yoo yoo ni xaku ndia na na nda’á, sándikó na ña xa na kan xí’ín na. Ndixa lo’o nisaa ná nda’á ra tuku ndukú na ndondiso na kuñu ra nisaá nikúchun tuku va na. Té kundaa ini na koo ñá koo ra saá ra xikutuvi va na. Saá ra ndukuita na xa’a ra in ndixa kútíáa na: xa lo’o táxá’á na, xa lo’o xíka na, xa lo’o xínu na, xa in kama tu ndáva na, ra ndia ni in ichí nindákava kuñu ‘sa na. Tákuu ndi’i xa’a ná ndé xítóndie’é ra in kánda kún na mií na xa’a ña kútíáa ini na xí’ín na tá’án na satiaa. Nda’á ra ndondiso ña mií ña ña nikíndoo ini ña ndieé ni sákúsúchí na xa’a ini ña, ndisu mií ña kúña xina xa’a va.

Ndísu in tu’va ndato’ni na ra, ndia na ndéé xítóndie’é, íyó in ña ndo’o nda’á: nduku nda’á ndu’ú ra xa’a ñá ndakundieé ní ña kuiso ña kuñu ra ndandika ní ña, xíka va’a nda kundú’ú ña nuu nduku vali sava kán. In vava’a xaa ini tákúndi’i na kuaku ndiaa na ña ra in tuva tuku ndato’ni va na ra, nuu ñá ndi’i xa’a ñá ra ña nduu kama ka va kúú ña, xa’a ña nduxíka íyó ña ra ña va’a ka ndatiin va kú nda’á. ¿Ni ña’a kúú ña yo’ó? ¡Ña yo’o kúú ña kúní kachi saá ña xa’a ñá nducha’an ña ra ña nduva’a ka va kúú ña!

U’un kii xindee tákúú ndi’i na ndaki’in tá’án tu’un na xa’a yo kúú na satiaa. Ndísu ni tia ní va kuni na chi nikúvi ndaki’in tá’án tu’un na. Tú in ña kúchun ní xa’a xí’ín ra xa in ña kuchun ñá xí’ín va, ña xa kuchun ñá xí’ín kán ra nda’á ra in tá xá ña sásíki va xá ña xí’ín ña. Ndéé na saá ra xa’á ndakaku ndíchi ini na: ni va ña’a kú kuñu ka’án na, ndísu tákúú ndi’i na ra ndaki’in tá’án tu’un na xa’a ñá tákúún ndi’i na kúú kuñu va. In tákúú ndi’i na ra xa íyo xa íyo in chun xá na ñakan ké va’a xáchún kuñu.

Saá ra xa’a ñá ná koó kuachi kii váxi ra in nduu yu’ú tákúú ndi’i na ra kachi na saá chi, kii saá ra in saá ndia nixaa kuiya ra, kuñu ra ndakaka ndichi ña, xa’a kúú na kuañu ñu’ú ra tuun tin na ra, nda’á kú na kutanii ninu va. Ndia mií kuñu ra kindoo ini ña xí’ín tu’un kán, ndísu kachi ña saá chi na kuachi ra té váli na ra ndiakua xíni ñú’ú kaka ndiee na ra saá ké naáa ini na nixa nixika na yatá. Saá tu xa’a ná ndata’ví na chun: xa’a kú na kuiso kuñu, ndísu té nixaa na nuu kua’an na ra, nda’á kú na ‘sa tákúú ndi’i nuu chun íyó. Xa’a kúna kuiso iní saá kuñu ra saá ké kuvi ku’u na yuvi ndiá kaa nuu kúni na ku’un na, ra nda’á ké xíniñú’ú sachún ra saá ké kuvi tandiaa ixta yu’ú ra saá ké koo ndiee tákúú ndi’i na. Yu’ú, a nu’u kú mií ña ndixa, sákuachi ixta saá ké ndati’ví ña ña ndia xtiva. Ra xtiva ké ku’ní ndi’i ña’a ti’vi yu’ú ra saá ke ndaki’in ndi’i kuñu ña va’a sachún xí’í ña. Té ndi’i ra saá ké ña yakua ndóo kán ra ndati’ví xtiva ña ini siti ra in saá ndiakua kee ña ke’e. Ra ña yakua kan kúú ña tia’yu ra ikán ndaki’in itún ndiee un ra kua’nu nú ra kana kui’i nda’á nú; nda’á ké kandia kui’i ra taxi ña ri nda’á yu’ú. In saá kuu ña kuiya tá kuiya.

Ndia ña kusíki xí’ín tákúú ndi’i ña kúsii ini na ndata’ví na: yu’ú ké taxi na ndiayú nda’á kata, kuaku, ka’an; xa’a ké kunu, chachá’á kondo; té kúni yuvi kusíki na kondo káni ndá’á a kondo váli súkun ná itún ra, xa’a ké kuiso kuñu ndava ña, kunu ña kaka ña. Ñu’ú nuu sásíkí na ra xa xíni ndi’i xa’a ndiá kú nuu xá’á ña ra ndiá kú nuu ndí’í ña. Ña ndata’ví na chun iní saá kuñu yuvi ra koo ká mií kití, ni chéé ní va rí, níkuchun satiaa nuu yuvi, saá kú nuu xa’á ndu ká’nu va’a va yuvi.

Ndí ni saá chi, tákúú ndi’i na ña’a válí ini ra ka’án na saá chi koo va kuachi vaxi ka. Xa’a ñá ndú’ú ninu xini ra sana ndakanini va ña ña ndíchí ka ña kan nuu xa’a, kuachi ña tándiaa na kan ñu’ú, a kuni ña kandia ña chun nuu xa’a chin nuu níma chin tákúú ndi’i ña ndéé tixi ña. Ñakan ké nikata’an ná chi ndia in na kúví kuchéé ka nuu ná sava kán. Ña va’a xinu ña yo’o ra kindoo na chi tú in na takue’e ra tákúú ndi’i na tixú’vi, tákúú ndi’i na ta’vi ini. Xandia na nuu yu’ú chi té ká’án ña ra xíni ñú’ú xa’a tákúú ndi’i na ka’an ña.

    Xita na:
    Iní kuñu ra
    kué in na sachún
    Iní kuñu ra
    kué in na sachún
    Chindiéé tá’án ndi’i yó
    Ndi’i yó xa’a ndi’i yó
    Chindiéé tá’án ndi’i yó
    Ndi’i yó xa’a ndi’i yó
    Chindiéé tá’án ndi’i yó
    Yáa kú tachi yó
    Kuiso kú yu’u, kuiso yu yó’o
    Ndi’i yó sakuá’nu tá’án yo
    Kuiso kú yu’u, kuiso yu yó’o
    Ndi’i yó sakuá’nu tá’án yo
    Ña kitá’án yó ké nduvi
    Inuú sachún yó
    xa’a ñá vií koo kuñu yo
    Inuú sachún yó
         xa’a ñá vií koo kuñu yo
         In kuu yó saá ké ndaku koo yó

Yaa yo’o ké nda kata ndi’i iní saá kuñu yuvi. Ndia kii vichin ra xíta kuñu yo ñá, saá ké kúndáini yo ña síín kú yó nuu kití, a nuu ná na nixíín ndakaka ndichi.

Ni xini va tákúú ndi’i kití kumi xa’a rí xitondie’é tákúú ndi’i ña kuu saá yó’o ra, ni ndákaka ndichi ri. Ni ni xín rí kata rí chi ndié ní lo’o kúka’an nuu ri chi. Yu’ú ra ña kuva’a kaxi ñá’a va kú ña, suvi ñá kata ké. Ni xín rí ndanama rí ndaki’in rí kuxiyo mií rí tákua ndúkú rí ña’a kaxi ri ra ñakan kú yaa va ña.

Na yuvi ra té xáto’ó na tákúú ndi’i kuñu ra va’a va kána chun; ndísu té xá’á xini kundasí tá’án ña xí’ín xa’a ra xá’á ña kútíáa ña nuu tá’án ña ra, saá ké ndúú ña tá kití ñani kuachi ña rí nixín ndakaka ndichi va.

Ra ndaxicóni tu’un kú Florentino Solano.