Ekigere Awantu Ni Wagengagenda Amasngra

Abasuba

Translated by Victor S.O.Warekwa

Kale ino awantu wagendagenda ni waikumbre; amagulu na amakono ni gaamba ansi kiomo entiang’i. Awantu waanguyanga okukira ekigala, ekiiri namba ewuria. Amagulu na amakono gaawanga ampi okukira ewiimo wiona. Amagulu na amakono gafwanananga mu endendegere amawega ne ekizenge; enkumbo na amasigamo; ekisusuguru ne enyingo.

Ekisanyi ni ekitaziro wiawanga  ne ewiala ne ewigere ewitanu- ewitanu. Mu amire ago  oguchachankumu gwawanga ale ne awiala ewindi .Amagulu na amakono gawaanga  ki awaziala.

Wiatunzanianga ku okuginga omuwiri okugia mu ekitereka, mu amaduuka, okuniina emiti ne ewigiri ne emirimo egindi egia okuswetia omuwiri. Ewiimo wino wiasangirizia emirimo giona kugia mu amanzi,kiimo okuirema, okurerenga no okuidika.Ewiimo ewia omumiri wiamenya ne empuriziano elugulwa. Amagulu na amakono  wiasawanga omunwa omwoyo; amatwi okuwurra; enyindo okuunyirizia,amiiso okuwona.

Owulamu wuawu waawanga owulootu ino. Kuno kwagera ewiimo ewindi witanika kuwa ni iyari. Iyari riagera  wireka okuwona owulootu owua amagulu na amakono, wilawira mbwe amagulu gawiira eno neeria. Kutio ewiimo ewindi ewio wiatanika okulonga engira eya kuwilwania no owuvuya.

Olurimi lwatola amagezi kuema ku owuongo, lutanika kugezania omaani aga  amagulu na amakono .

Olurimi lwawola otino,  ori na amaani okukira owundi agati eya amakono na amagulu nanu? Awaziala awawiri wano wasawa omwoyo okuema ku omunwa ni wawola mbwe wariwalootu okukira ewiimo ewindi ewia omuwiri. Amakono gaitoola ni galagana ewiala ewiako ewiliire kandi ewinyerere luwega ni wisekera ewigere ewiri ewimpi. Kuwurra otio, ewigere wiona wianyega ewiala mbwe wiri ewinyerere, kulondekana ne enzala ewigiria. Okutindrana kuno kuagia emberi ku amire amangi. Kuno kwaona empurizanio ne okusangirizia emirimo alala. Okuikululana kuno kwagia emberi ino. Kutio kwagera ekiina kiaetwa kugere empurizanio eirane.

Olurimi lwawutula amagezi mbwe amagulu na amakono gadiewane omukire atukrane. Woona waanganyana. Awandi waagalanga wawe ni emiinyika;  awandi mbwe amakirano aga embiro; owuuko; okuwaya ne omwambe ogwa lugangla. Olurimi lwakola na amagezi okuema ku owuongo, mbwe ewiino ewiwiri ewio widiewane ku entunda. Amagulu na amakono gaganya.

Okudiewana kwaikola muisaka entulo eya oluuzi. Ewiimo wiona wiaikumia ni wiri amatege omuwiri gutazindusiwua ne ekintu- ukintu. Amatwi nago gaategerezia kuwuene, enyindo yaunyirizia eno ne eno no olurimi ng’ina amagezi lwaikaga okuogerera wukala amawiwi ni gaikorre.

Omuyaga gwalanzia amang’ana aga  okudiewana mu embega inee ezia isaka, enyanza ne enzuzi. Entiangi ziaikumia eno nizigingre ensagia eziri ne amantu nyaurere okulagana owuolu. Ekiiri, endwe, ewuria, ensisi, enzovu, etiiga, engamia, eng’ombe eya enziga ndiiire , embewa, eng’ira eya enziga enyimpi, ekichoove, ekigala, enduruchi ne ekisooku ziawangao. Entiangi ezia mu amanzi ezifwana emvuu, envwa, egwina ziazomola emitwe giawu kusanyanta. Enyonyi ki enkanga, ziakuba embaya ziazo ne enyinyi ezindi ziaemba ku emiti. Ekisandikirwa kiaemba enyinga ziona. Embuwi, igonglo, amakwarmo, eriisa wiavula ku ilowa ne emiti. Ekianiavu kiagendagenda mpoola ni luwega isagala rialala eno ne eno. Enkembo ne amaguge gaaduma ku emiti okuema ku ensagia  endala ku eindi.

Namba emiti giona gialagana mbwe gimanyire ekigia emberi. 
Okudiewana kwatanika no olwembo okuema ku omunwa.

Tukola otino tusangaale
Tukola otino tusangaale
Tukola otino tusangaale
Aeniki e isimuko riifu ni ilala

Amagulu na amakono gaivwang’ana okuganya goona agaaza okuwaa, ni awulao ooza okuzira namba okureka  mbwe ekiina kuwutulwe uwiwi.

Amakono nigo agasooka. Gaarigiza ibau ansi. Amagulu gaalagirizwa galonde ibau erio kandi giririze ale okukira.  . Amagulu gaaganyirwa okukola alala ne ewigere gatusie owulagirizi owuwa amakono. Amagulu gaagerenia okuluuma, okugalusia, okulonda ibau gakirwa. Amagulu gaaswesia ibau utono ino. Okuwona otio, ewiala wiasawa omwoyo okuema ku omunwa nikwo witanika okusekera amagulu. Ewiala wiaaseka ino.  Amakono gaalagana owudega wuagio ni gaitumbula kiomo gakirre amagulu. Amakono gaalonda ibau erio garirigiza ale muisaka. Ekintu ekio kiasangazia ino awawangao. Amakono gaagia emberi okulungana amaganga gayo. Amakono gaalonda omusenye mu olundawo olwa omchele, gawisia eusi mu iwuundu eria esindano,  gaatula amafumo no okugomigomia ibao izito okukira. Amagulu gataao ekiwi ekia amiso kieng’ene! Amagulu gaalugula kiomo awaziala wau awanyerere wakola ewintu ewikalu ewiwakirre. Nakuwa kutio amagulu gaingiriziangakiomo ganakira. Oluwa iwaga eria amagulu riatuka, ekigere ekikaate kiasata owusiriginyu ku omusenye male galaga amakono gaginge omuwiri gwona okuemera oluwega olulala olwa owusiringinyu owuo okugia ku owundi. Amakono gaaseka ne ekirega mbwe guo no omurimo omutoono ino. Amakono gaamba ansi  ku omusenye omuwiri gwona ni guri kungulu. Amang’ana gaatanika kuwa amakalu aeniki amiso gawanga ampi ni ilowa kutio okuwona kuwa okunyigu, egundusi yaingira mu enyindo kugera okuitiamuzia kuwaa, amagulu gawanga mu emiyaga aa gatataza ekintu. Gano gawanga amankono kuwona! Awawoni watanika okuemba ni waogerera. Nyayo juu

Nyayo juu
Hakuna matata
Fuata nyayo
Hakuna matata
Turukeni angani.

Amakono agawerenga ni gakola geeza nyingeno gagazre. Gaagaluka gawa emfulu eya ekitigi! Amakono gawurra owululu garekuula omuwiri  gugua ansi pu! Amakono gawuluuka kugere gatukreko omuuka. Gagerenia entunda enyingi ni gakirwa- ukirwa. Amaginga aga enseko gaagira ewigere. 

Enigere wiasawa omwoyo okuema ku omunwa  wiseka wukalu no omwoyo ogufwana ogwa ewikere mu entwigo. Olwa amakono gawurra otio enda yayo yaiya okukira. Mu oluwala lundi amagulu gaagia emberi no okulagana embiro, okuduuma, no okuchaluka, okugawuke gawuke aa omuwiri gutagua ansi namba kalala! Awawoni woona waataza amagulu gau wukalu ne ekisangaalo ekie ekiteena.

Kino kiagera amakono ne ewiala ko witanika kuambwa no okusu no owutinzi.

Nakuwa kutio woona awawaangao waluguula ekintu ekilala. Oguchachankumu

gwatanyika guwa  ale ne ewiala ewindi. Ewiimo wiatukra mbwe okutanyika okwo oguchachankumu kwarete owuitunzi aenika amakono gawesa okuamba ewintu geeza okukira okuluweri. Okurema kwarete amaani aga owuluki.

Owutang’ani owua okuwisia okirre wuaikola ku amire atanu, kiomo iwala eria ewiala ne ewigere riri ku amakono na amagulu.   Woona wamanyirizia mbwe ekiimo wu ekiimo kiri ne ekintu ekia kimanyire geeza okukira. Ewiimo wiona niwiri alala nikwo tuwa no omuwiri. Kutio okukola emirimo alala nikio ekintu ekilamu kandi ekilootu. 

Kugere kutawaa na okudiawana no okwikululana okufwana okwo mu emiigu egiiza ewiimo wiaganyana mbwe omuwiri gugendegende amasingra na amagulu gataze  ilowa, amakono garereze mu emiyaga. Amang’ana gano gaomerezia omuwiri gwona. Awana awatono waganyirwa wagendegende ku amakono na amagulu kugere oluganda lwau lutalawira ensimuko yau.

Ewiimo wiagawana emirimo; amagulu gaewuua  omurimo ogwa okuginga omuwiri; amakono okuamba ewintu ewia emirimo ki embago. Omunwa na amiino okuria ne okugaya ne okumira. Enda yaewua omurimo ogwa okumiga owulungi owuri mu okuria. Enkozowi esigile efukwe enze eya omuwiri, mu ilowa. Mu ilowa emiti ne ensaafu zimere. Amakono nago ganoge ensaafu ni gazitaa mu omunwa. Ah! Kuwuene kane owulamu ne owuisunguzio.

Okuemba, okuseka ne okugambagamba kwarekerwa omunwa. Amagulu gaewua embiro ne okuwaya enkuyo. Okugawa emirimo kuno kwagera omuwiri guwa na amaganga okukira entiang’i ziona mu ekialo kugia eziri enkate.

Nakuwa mbwe ewiimo wiawurizania ku gano wiatia okuoneka okwa empurizanio eyo. Omutwe ni guri kungulu gwaganizwa kuwola mbwe nigwo omukaate okukira ewiimo ewindi ewiri  ansi yaguo. Kutio ewiimo wianigirizia mbwe kiulao ekiimo namba ekilala ekiri ekikate okukira ekindi; ewiimo wiona wiagana. Ku okusigika kino ewiimo wiataa mbwe owululu namba ekisangaalo ekia ekiimo ekilala ne ekia ewiimo wiona. Omunwa gwaganiwua gutawola mbwe kino namba kiiria ne ekiae.Ewiimo wiaemba;

Mu omuwiri gwifu,
awulao omutumwa,
mu omuriri gwifu, 
awulao omutumwa.
Tutunzania aweene
Ifwe ku ifwe
Tutunzania aweene
olurimi no omwoyo gwifu
mpambe nkuambe 
tulonga omuwiri omulamu
mpambe nkuambe 
owudega ne owulala.
Tusangirizia emirimo
tuwe no omuwiriri omulamu
tusangirizia emirimo.
Tuwe no omuwiri omulamu
owulala niwuo amaani gifu.

Luno lwawaa olwembo olwa omuwiri gwona. Omuwiri gukiaemba olwembo olwo na rero okulagana okugawuka okuri agati yayo ne entiang’i namba awaalowa okugendagenda amasingre.

Entiang’i ezindi gazikawona owulootu owua okugeendagenda amasingre. Entiangi ezindi ezio ziamanya mbwe omunwa no ogwa okuria ni ng’ani okuemba yaaya. Ziatanika oluwuga olwau niziganyana mbwe no okuwiwi okugalusia  enkola enkulu.

Owutukre, awantu  waigerera mbwe ni wolondre empurizanio eri  agati eya ewiimo ne kiomo wisangirizia emirimo, owulamu wuawu wuzo okugia geeza.Ni, ni wawarire ewiimo ni wiri mu iyie no owutunzi owutawua wiirana ampi ku enkola ezia entiang’i ezialowa okugendagenda amasengre.

---

Victor S.O.Warekwa is a self-proclaimed Basuba Cultural ambassador with roots in Mfangano island. He is a trained Kiswahili and C.R.E. high school teacher who speaks two Suba dialects i.e Olusuba and Ekisuva fluently. He is actively involved in the Basuba cultural revival.