Uvinduku Wa Andu Kuthi Maungamite: Kana Kila Kitumaa Andu Matembea Maungamite

Kikamba

Peter Ngila

Tene tene muno andu matembeaa na moko na maau, ta nyamu sya kithekani. Matembeaa mituki kuvituka tuvaluku na ikoyo. Maau na moko syai nduu kuvituka mamutha angi; ituo, inyuunyuu, itiinyo na moko masyo ni mavw’anene. Moko na maau mai na syaa itano. Syaa sya moko na mauu syavangitwe undu umwe. Matuku asu kyaa kya yumbumbu kyeanene na kila kya kinene kya kuu; na kyathengeanie na syaa iingi. Maau na moko meetanaa mwendy’a.

Matetheaniasya kukua mwii kila vandu wendaa kuthi ta; ndunyu, ndukani, mitini na iimani; vandu voonthe vala mwii wendaa kuthi. Ona kiw’uni maau na moko mathukumaa nesa kutetheesya mwii kuthambia. Nimeew’anaa. Mavoyaa utethy’o wa mamutha angi ta munuka; meew’aa na matu, maveva’a na manyu’u na matumiaa metho kwona.

Mwiw’ano uu woo museo watumie mamutha angi ma mwii makwatwa ni kiwiu. Mambiisya kulea kutetheesya maau na moko. Kiwiu kyamalinda metho moolw’a kana moko na maau nisyo imatw’aa kundu na kundu. Mambiisya kuvanga nzama ya kumina moko na maau.

Munuka wambiisya kuvoya Akili muvango na wautumia mituki. Munuka wambiisya kuseng’a na wasya, kuneena usengete muno iulu wa vinya wa moko na maau. Wakuly’a ula wai na vinya mwingi kati wamo eli. Endw’ethe asu eli mavoya wasya wa munuka na kila umwe ambiia kwasy’a ni wa vata mwiini kuvituka ula ungi. Kuma vau mamutha mambiee kusindana ula wai na vinya mwingi. Moko mambiie kwiyona nundu wa syaa syamo; mathekeea syaa sya maau nundu wa unou na ukuvi.

Nasyo syaa sya maau syeetetea iyasya syaa sya moko ni ntheke na iiisaa. Masindano maendee vandu va mithenya yiana undu muna. Mavinda angi moko na maau mayaimatonya kuthukuma vamwe nesa. Mwiso vatw’ika ni ikulyo ya vinya. Nuu ula wi vinya mwing’i kuvituka ungi? Mathi kula kwi mamutha angi ni kana masilan’we.

Munuka waisye nimasindane. Mamutha aangi nimeetikilile woni usu nundu wai museo. Ona vailye uu angi maisye mavalukany’e. Angi maisye mokite na mbanga, kusembany’a; itina mawoni aa oonthe mayaaitikilwa’. Munuka niwo’ wasindie ingi, itina wa kuvoya mesilya kuma kula kwi Akili; ula waisye kila imutha ikooka na isindano, kila umwe kwa ivinda. Maau na moko nimeetikilile.

Masindano mai kithekani, vakuvi na usi. Mamutha oonthe mai ngunuu kusiiia mbanga ona yiva ila yai itonya kukia mwi’i kavindani kau matataiie nundu mai na kau wa kiinthini. Metho masisya kila vandu kana nimekwona muisyo, matu meetekie kwiw’a kawasya koonthe, ona ithwa kaninivite ata, manyuu mathesya mithumu ni kana matonye kunyungia mbanga yoonthe ila itonya kuvituka metho na matu, na munuka niweeyumbanitye kukuna kelele veethy’a muisyo.

Kiuutani kyanyaaikisye uvoo wa masindano asu mawithyululukoni ana ma kitheka kiu, nginya kiw’uni na kiseveni. Nyamu ila syi maau ona nisyo syai sya mbee kuvika, mbingi nthini wa ila nene syakwete maketi kwonany’a kana syookite kwa ngoo ntheu. Yai ikomano ya malangi ma Kikoyo, Mbiti, Nzou, Ndwia, Ngamile, Ng’ombe ya uvya munene na Mboo ya uvya mukuvi, Nzui, Mbaluku, Mbia na Mukoto. Ala mekalaa kiwuni, Nguu, Makuyu, Kingang’i, mai utee wa usi. Ala me mauu eli ta Nyaa makunganisye mathwau moo nundu wa nzasu; tusuni twainaa twi mitini, Ngeli ainaa saa syonthe. Mbwambui, mwinthooe, Ing’aui, Ngongoo syatembeaa muthangani kana mitini. Kiimbu kyakinyaa nesa na kovola. Ing’ala yasembaa kila vandu yitekuthumua. Nguli syathaanyukaa kuma ukava umwe kuthi uungi. Nginya miti na ikuthu syathingithaa kuma ngaliko imwe kuthi ingi, ivinda kwa ivinda.

Munuka wavinguie masindano na wathi:

Twiika uu ni kana twithwe na utanu
Twiika uu ni kana twithwe na utanu
Twiika uu ni kana twithwe na utanu
Nundu ithyoonthe
Tumite vandu vamwe

Moko na maau meevitia masya nimeitikila kila kiumila itina wa masindano vate thina. Moko nimo maumie na isindano ya mbee ila malekilywe kalungu ka uku nthi. Kuu kumwe kati wa kwa aume na kwa aka kana mavulanite maile maile kwona kalungu kau na kukekya. Mauu eli mai matonya kwiw’ana ivindani yonthe ya masindano aya na kutumia syaa syamo syi syonthe kana kimwe itina wa kiingi, ni kenda masinde. Matatie kukavindua na kukasukuma. Undu mai matonya kwika museo wai kukatheleela kakathi vaasa vanini. Ila Syaa syoonie uu syavoyie wasya kuma kula kwi munuka na syatheka muno vyu. Moko nimeyuumbanisye nundu nimo masindanaa na maau. Moosie kalungu kau ka uku, na makekya vaasa muno vyu kithekani; asindani angi na na ala makathiaa nimakumisye moko. Moko moonanisye utuika ungi; moosie tulungu twa kithangathi kuma mbakulini ya musele; maseuvisye tumitalu tunini twa kuvitukuthya ngu ngito; maseuvisye maangi na mamekya vaasa muno; syindu ila syaa sya maau itai itonya kwika. Maau makitite kwikila nthi meloeele endw’ethe moo amosu mayonany’a utuika woo. Moko ma ala makathiaa makunanganisye mbii kwonany’a ngwatanio yoo na moko aangi, kindu kila kyathatisye mauu muno vyu. Ona vailye uu maau mayai vakuvi na kwitikila kusindw’a mailye vau nthi ma uthyu moo me matuku na syaa syoo nene siisola kithangathini. Mayisily’a undu matonya kusinda.

Ivinda ya maau kuete isindano yoo niyavikie. Maisye isindano yoo iyai vinya; moko meeiwe nimakue mwii w’onthe kuma vandu vamwe nginya vangi. Syaa syai na ngulu, na syeesililye isindano yiu ya maau yai ya utumanu. Yila moko mambiisye kukua mwii, kila kindu mwiini kyai kikulumanu. Moko makwatite nthi; metho mai vakuvi na nthi, na mayaimatonya kwona vaasa; kitoo kyalikile many’uu na maathimua; maau na syaa syamo mathambalilite kiseveni. Ala makathiaa mausasya ngemi mayasya:

Nyaai Nyaai iulu.
Vai thina
Atiia Nyaai
Vai thina
Tuuluke (kiseveni)

Ona vailye uu matianiite na moko, ala ivinda ivuthu ivitu moonanasya utuika munene yu mayaimathingitha. Matambya manini moko nimaiie nundu wa woo na malekya mwii nthi. Nimathumuie na indi matata ingi. Ivinda yii matatie kutambuukya syaa nesa nikana mekwatile nthi lakini syaa ila nene nosyo syai itonya kutambuuka. Matatie kwituluma lakini itambya yii niyaleilwe nundu mayai matonya matekutumia maau. Ivinda ya syaa sya maau ya kutheka. Mavoyie tuwasya tutheke twa muluku kuma kwi munuka ni kana maikatheke na wasya muito ta ula wa syaa ivinda inini ivituku. Ila moko meew’ie maithekeewa nimathatie muno na matata ingi na vinya kukua mwii. Nimaimewi, na ila syaa syanoie nisyakolile. Mauu nimatanie kwonany’a utonyi wa maau moo; nimasembie, mathaanyuka; ivinda yii yoonthe matekuvalukya mwii.

Maau oonthe nimakinyie nthi kwonany’a witikilano. Moko nimaleanile na wonany’o uu muthuku wa mathau, molitwe kana nimo mambeeisye mathau asu. Ona vailye uu, oonthe nginya akathii, nimoonie kindu kya usengy’o kya moko; Syaa sya moko nene ila syalungele ila moko matataa kukua mwii nisyaanikie na syaa ila ingi. Mamutha ala angi makilye kuendeea na kutheka ila moonie kindu kingi; vaasa kute kyaa kya yumbumbu kila kyai kyoka na kyatumaa moko matathukuma nesa, kyongeleeile vinya wa syaa wa kukwata. Kii kyai kyau? Uthuku utw’ikite vinya wa kuseuvya!
Mauneenany’a nthini wa mamutha ni kana makwate musindi maendeei kwa mithenya itano, utalo wa syaa moko na maau. Itina wa kutata monu mayaatonya kukwata musindi; moko elie nimatheaniasya undu vatonyeka. Mambiee kilungu kya kutatithya mesilya; makulikye mwii wai kyau, na meethia wai (mwii) mo oonthe. Ila muthenya yathiitwa kutethya wia ni kenda oonthe makwatianie.

Ona vailye oou ni kenda vaikaithiwe masindano ma muthemba usu ivinda yukite, mamutha oonthe meew’anie mwii ukakinyaa uungamite, maau makinyite nthi nesa na moko kiseveni. Mwii niwatanie nundu wa itambya yiu onakau waisye ukeetikilasya syana kuthi na moko na maau ni kana siikolwe ni umo woo. Mamutha nimaanie mawia; mauu makakuaa mwii lakini mavika vala makethaa maendete moko makatethasya wia ta kuseuvya maembe na ivanga. Maau na nyaai mathethisye wia muito wa kukua mwii, moko maimii ni kana liu wa munuka ukwatike. Maeo ma munuka makatanyukaa liu, na mayiutuma kwisila muluka nginya ivu. Ivu yikavinyiaa muyo usu w’onthe na kuwita tumitaluni tula tukatwaa u liu mamuthani kivathukany’o. Indi ivu yikoosaa kila kyatumiwa na kukiuwa ikoni yayo, na indi mwii ukathikaa muthangani nundu wa kwongela unou. Miti ikeanaa na kusyaa matunda; moko makatusaa amwe nthini wa matunda aya na kumekia kany’wa. Ii, kithyululu kya thayu.

Nginya mathau maaniw’e nesa; kwina, kutheka na kuneena kwanengiwe munuka; kusemba na (kukuna) muvila syatw’ikie sya maau; muvila wa kikavu wanengiwe moko, eka mauu nimo maile kusemba. Mauu manengiwe kusemba me moka. Kuaanw’a kuu kwa mawia kwatumie mwii uiva kute nyambu ila nene sya kitheka.

Ona vailye uu mamutha ma mwii meethia kuaanw’a kwa mawia no kuete ngusanisyo. Kyongo ki yiulu wa mwii kyai kisa kwiw’a takyo kinene kute mamutha aangi. Mamutha nimakindiliile kana kiivinya, kyongo kianene na mamutha aangi ala me nthi wakyo. Nundu wa kukindiliila undu mbeange, mamutha oonthe meew’anie woo na muyo ikew’ikaa undumwe ni mamutha oonthe. Makanisye munuka ila ukwasa kii na kia, ukethaa uineena ta mwii wonthe.

Mainie:

Mwiini witu
Vai ngombo
Mwiini witu
Vai ngombo
Tuthukumanaa ithye kwa ithye
Ithye kwa ithye
Tuthukumanaa ithye kwa ithye
Ithye kwa ithye
Tuthukumanaa ithye kwa ithye
Ithye kwa ithye
Uimi wasya witu
Ndethye ngutethye
Twake mwii witu wi vinya
Ndethye ngutethye
Twake mwii witu wi vinya
Wanake ni wiw’ano

Ithyothe twithukuma
Ni kana tukwate mwii wina vinya
Twithukuma vamwe
Ni kana twithe na mwii wina vinya
Wiw’ano ni vinya witu

Wathi uu watw’ikie Wathi wa Mwii W’onthe. Mwii winaa wathi uu nginya umunthi; niw’o wonanasya kivathukany’o kya andu na nyamu, kana ala maleile kuendaa maungamite.

Nyamu ila siendaa na maau ana nisyaleile kwika ta andu. Kwina Wathi usu kwau kuthuku. Munuka waseuvitw’e nundu wa kuya. Maseuvisye kikundi kya kusuvia mawithyululuko moo.

Ila andu masoma kumana na mamutha ma mwii, methaa meeka nesa. Ila moosa mwii na akili ta sikukita, methaa matialye vanini kuanana na endw’ethe moo ma nyamu ala maleile kuendaa maungamite.

~
Edited by John Ngila.
Read the English translation – The Upright Revolution: Or Why Humans Walk Upright by Ngugi wa Thiong’o

Peter Ngila (@pinjefifty) is a Kenyan bibliophile and writer. He has recently finished studying Journalism at Mount Kenya University, and is currently a correspondent with the Star, a Kenyan daily. He has participated in Writivism literary workshops and mentorship. His fiction has appeared (or are forthcoming) on HisiaZangu, Muwado, Amka Space Literature Forum, and Daily News – a Tanzanian newspaper. Ngila has finished writing his first book – a short novel.